Bir Maskeden Çıkan Ekonomik Analiz

Covid-19 salgını çıkıncaya kadar cerrahi maske; ameliyatlarda, nezle, grip gibi bazı bulaşıcı hastalıklarda, tecrit gerektiren hastalıklarda, temizlik işlerinde, Japonlar tarafından yolculuklarda kullanılan bir nesneydi. Maske tüketimini karşılayacak kadar üretim vardı. Zaman içinde mevsimsel olarak nezle, grip gibi hastalıkların arttığı kış aylarında ya da gezilerin yoğunlaştığı yaz aylarında maske talebi artıyor, bu artışlar, öngörülebilir artışlar olduğu ve maskelerde son kullanma tarihi olmadığı için stoklarla karşılanabiliyor ve fiyat artışına yol açmıyordu. Ekonomi diliyle söylemek gerekirse, Covid-19 salgını öncesinde, Türkiye’deki cerrahi maske arz ve talebi 1 TL/Adet dolayında dengede bulunuyordu.

Covid-19 salgını çıkınca maske kullanımı artmaya başladı. Kamu otoritelerince kullanımı zorunlu kılındıktan sonra talep artışı hızlandı. Bu gelişme piyasa için yapılan mevcut üretimin (arz) tüketim için satın alınmak istenen miktarı (talep) karşılayamaz hale gelmesine, fiyatların yükselmesine ve maskelerin çoğu yerde tezgâh altına inmesine yol açtı. Kamu otoritesi maske fiyatlarına sınırlama getirmeye çalışsa da arz artıncaya kadar karaborsa piyasası oluştu ve maskeler 2 TL/Adet dolayında bir fiyatla satılır oldu.  

Piyasada Covid-19 salgını sonucu ortaya çıkan cerrahi maske talebi artışı üreticiyi harekete geçirince gerek mevcut üretim kapasitesinin daha fazla çalıştırılması, gerekse yeni üretim birimlerinin devreye girmesiyle arzda artış başladı. Arz miktarı artınca fiyat da yükseldiği yerden gerileyerek eski düzeyine düştü. Böylece maskeler 1 TL/Adet fiyatına geri dönmüş oldu.

İş burada bitmedi. Arz artışı, talep artışını aşınca bu kez arz fazlası ortaya çıktı. Yeni üreticilerin devreye girmesi ve mevcut üreticilerin kapasite artırması sonucunda devam eden üretim artışının yol açtığı arz fazlası fiyatların daha da düşmesine yol açtı. Bu arz fazlasının oluşmasıyla maske fiyatları 0,25 TL ile 0,50 TL/Adet aralığına kadar geriledi.

Bugün geldiğimiz noktada maske fiyatları başlangıçtaki fiyatının dörtte biriyle yarısı arasında bir yerde dengelenmiş görünüyor.

Buraya kadar anlattıklarım beyaz cerrahi maske için geçerli. Arz fazlasının ortaya çıkardığı rekabet ve fiyat düşüşü üreticiyi bu kez insanların en insancıl ama irrasyonel yanından yararlanmaya yöneltti. Tamamen aynı nitelikteki cerrahi maskelerin renkli, resimli ve desenli olanları üretilerek daha yüksek fiyatlarla (1,5 – 2,5 TL/Adet gibi) satışa çıkarıldı (i). Böylece cerrahi maske piyasasında hepsi aynı işlevi görse de beyaz maskeler ve diğerleri için farklı fiyatlar oluştu.

Bunlara ek olarak üreticiler züppe etkisinden (ii) yararlanma yolunu burada da yaşama geçirdiler. Ünlü markalar kendi markalarını, logolarını taşıyan bez maskeleri çok yüksek fiyatlarla (saptayabildiğim en pahalı logolu bez maske 270 dolar) piyasaya sürdüler. Bu bez maskeler kuşkusuz kâğıt maskelere göre daha uzun kullanma imkânına sahip olsa da fiyatları dayanıklılıklarıyla çok uyumlu değil. Bununla birlikte bu ünlü markalar Covid-19 salgını çıktığında sağlık merkezlerinin emrine çok sayıda ücretsiz maske üretip vermişlerdi. Bu hamleleriyle oradaki harcamalarını karşılıyorlar. Yani bir anlamda zenginden alıp fakire aktarmış ve arada da para kazanmış oluyorlar.  

Piyasanın yaratıcılığı burada da durmadı. Yeni bir mal çıkmıştı ortaya. Buna ek mallar çıkarmayı planlayan üreticiler bu kez maske takma aparatı, maskeleri saklama kutusu ya da cüzdanı gibi tamamlayıcı ürünleri üretip piyasaya sürdüler.

Ek: Beyaz Cerrahi Maskenin Piyasa Dengesindeki Değişimin Görsel Analizi

     

Covid-19 öncesi cerrahi maske arz ve talebi (W noktası; 0p1-0q1)

Covid-19 sonrası cerrahi maske arz ve talebi (X noktası; 0p2-0q2)

Arz artışının yarattığı ilk fiyat düşüşüyle oluşan yeni cerrahi maske arz ve talebi (Y noktası; 0p3-0q3)

Arz artışının devam etmesinin yarattığı ikincil fiyat düşüşüyle oluşan yeni cerrahi maske arz ve talebi (Z noktası; 0p4-0q4)

Böylece W noktasından başlayan piyasa dengesi talep artışı ve bu artışın stoklar ve kapasite kullanımıyla karşılanan arz artışıyla X noktasına, arzdaki artışın devam etmesiyle Y ve en son olarak da Z noktasına gelmiş oldu.

Notlar:

1. Talep doğrusunun esnekliği arz doğrusuna göre düşüktür çünkü salgın öncesi sınırlı kullanımı olan cerrahi maske talebinin fiyat düşüşüne veya artışına karşı duyarlılığı sınırlıdır. Bir başka ifadeyle kimse o aşamada ucuz diye maske talep etmemektedir. Buna karşılık arz doğrusunun esnekliği daha fazladır. Fiyatı artan her malda olduğu gibi burada da artan fiyatlar üreticiyi üretimi artıracak atılımlar yapmaya çekmektedir.

2. Covid-19 salgını sonuçlandığında beyaz cerrahi maskenin talebinde düşüş olacaktır. Buna karşılık talep q1’e değil muhtemelen q1 ile q2 arasında bir noktaya yerleşecektir. Çünkü insanların, Covid-19 salgını geçse bile, maske kullanımının geçmişe göre daha yüksek bir miktarda olacağı tahmin edilmektedir.  

---

(i) Aynı ihtiyaca yanıt verdiği halde tüketicinin farklı bir malmış gibi algılamasına yol açan bu tasarım veya sunum değişikliklerine ekonomide ürün (mal ve hizmet) farklılaştırması deniyor.

(ii) Züppe etkisi’ (snob effect); yüksek gelirli insanların bir tüketim ürününe karşı taleplerinin düşük gelirli insanların talebiyle ters yönde oluşmasını açıklayan bir kavramdır. Örneğin markalı bir maskenin fiyatı yüksek olduğu için normal maskelere göre çok daha az miktarda talep edilir (talep yasası.) Buna karşılık bu maskenin fiyatı düştükçe talebi artmaz. Çünkü fiyatı hala diğer maskelere göre çok yüksektir ve belirli gelirin altında geliri olanlar fiyatı düşmüş olsa da bu maskeleri pahalı bulur ve alamazlar. Buna karşılık maskenin fiyatı yükseldikçe bu maskeyi talep edenlerin sayısında artış olur. Çünkü bu maskeyi alanlar artık maskenin daha az kişide olacağını ve kendileri açısından farklılık yaratacağını düşünerek hareket ederler.