Faizi Yok Sayamayız

Not: Bu yazı 23 Mart 2013’de bu blogda yayınladığım Eş anlı İç ve Dış Ekonomik Denge başlıklı yazıma ekleme yapılmış halidir. Ekonomi eğitimi almamış olanlardan bu kadar teknik bir yazı için peşinen özür dilerim.

Mal ve hizmet piyasasında denge

Dışa kapalı bir ekonomide mal ve hizmet piyasasında denge şöyle bir denklemle ifade edilebilir: 

S(Y) + T = I(r) + G                                                          

Gelirin bir fonksiyonu olan gönüllü tasarruflar S(Y) ile zorunlu tasarruf niteliğindeki vergilerin (T) toplamı faizin bir fonksiyonu olan yatırımlar I(r) ile kamu harcamalarının (G) toplamına eşittir.

         

Şimdi bu denklemi şekil üzerinde gösterelim.

Gelir (Y) arttıkça onun bir fonksiyonu olan tasarruflar ve ithalat artar, faiz (r) düştükçe onun bir fonksiyonu olan yatırımlar artar. Kamu gelirleri (T), kamu giderleri (G) ve ihracat gelirden ve faizden bağımsızdır. Bu durumda IS (yani yatırım tasarruf eğrisi) soldan sağa azalan bir eğim içindedir.

Para piyasasında denge

Paranın işlem (t), ihtiyat (p) ve spekülasyon (s) güdüsüne bağlı talep formları şu fonksiyonel ilişkilerle gösterilebilir: 

İşlem ve ihtiyat güdüsüyle para talebi gelirin bir fonksiyonudur: M_t,p = L₁(Y.) 

Spekülasyon güdüsüyle para talebi faizin bir fonksiyonudur:  M_s   = L₂(r)

Buna göre toplam para talebi işlem, ihtiyat ve spekülasyon güdüsüyle talep edilen para toplamına eşit olduğuna göre: M_d  = M_t,p + M_s yazabiliriz. Ya da bunu toplu bir fonksiyonel ilişki biçiminde ifade etmek istersek para talebinin bir bölümünün gelirin, bir bölümünün de faizin bir fonksiyonu olduğundan hareketle şöyle gösterebiliriz: 

M = L(Y, r)                       

Para talebi ile para arzı birbirine eşit olduğuna göre aynı fonksiyonel ilişki bize para arzını ve dolayısıyla LM’i bir başka deyişle para piyasasındaki dengeyi verir.

         

Para arzı da para talebi de gelirin ve faizin bir fonksiyonudur. Dolayısıyla para arzı ve para talebini bir arada gösteren LM eğrisi faiz ve gelir arttıkça artan bir görünüm içinde olacağı için soldan sağa doğru yükselen bir eğim çizer.

Dış denge

Ekonomi dışa açıldığında mal ve hizmet dengesine ihracat (X) ve ithalatı (M*) eklememiz gerekmektedir (Para arzını M ile gösterdiğimiz için karışıklığı önlemek amacıyla ithalatı M* ile gösteriyoruz.) Bu durumda yukarıdaki denklem şöyle olacaktır: 

S(Y) + T = I(r) + G + X – M*

Fonksiyonel olarak gelirle ilişkili olan, yani gelir arttıkça artış eğilimi gösteren ithalatı bu ilişkiyi de gösterecek biçimde ifade eder ve sol tarafa aktarırsak denklemimiz şöyle bir görünüm alır:    

S(Y) + T + M*(Y) = I(r) + G + X                        

Sermaye hareketlerinin tam olarak değil ama önemli ölçüde serbest kaldığı günümüz dünyasında dışa açık küçük bir ekonomide ödemeler dengesini net ihracat olarak tanımlayabiliriz. Yani BP = NX olur.

İhracat bağımsız bir değişkendir. Daha doğrusu ihracat, başka ülkeler açısından ithalat olduğu için o ülkelerin gelir düzeyindeki değişmelere bağlıdır. Bizim ülkemizin geliriyle bir ilişkisi yoktur. İthalat ise bizim ülkemizin gelirine bağlıdır ve gelirimiz arttıkça ithalatımız da artar. 

Bu durumda ihracat ile ithalatın farkını gösteren net ihracat NX eğrisi (ki ödemeler dengesinin de özetini gösterir) dikey eksende faizin, yatay eksende gelirin gösterildiği yukarıdaki şekilde soldan sağa yükselen bir eğilim içindedir. Gelir arttıkça ithalat artar, ithalat arttıkça net ihracat ya da cari denge açığı büyür ve bunu finanse etmek için daha fazla yabancı kaynak çekmek gerekir bunu yapabilmek için de faizler artar.

Sermaye hareketlerinin büyük ölçüde serbest olduğu bir ortamda, dışa açık küçük bir ekonomide eş anlı iç ve dış denge oluşumu

Dışa açık bir ekonomide parasal ve reel dengelerin ifadesini daha önce yazmıştık:

            M = L(Y, r) = LM                                                                

            S(Y) + T + M*(Y) = I(r) + G + X = IS                                

            Dış denge de şöyle belirlenir:

            BP = NX = CA         

Sermaye hareketlerinin serbest olduğu bir ekonomide: IS eğrisi (tasarruflarla yatırımların eşitlendiği eğri); mal ve hizmet piyasasındaki, LM eğrisi (para arzıyla para talebinin eşitlendiği eğri); para piyasasındaki, BP eğrisi (ödemeler dengesini gösteren eğri); ülkenin dünya piyasasındaki dengesini gösterir.

Bu üç eğrinin kesiştiği nokta bize ekonomide hem mal ve hizmet piyasasının hem para piyasasının hem de dış dengenin birlikte dengede olduğu durumu gösterir. 

Aşağıdaki şekilde ekonomik dengenin, para piyasası dengesi (LM), mal ve hizmet piyasası dengesi (IS) ve ekonominin dış dengesinin (BP) kesiştiği D noktasında oluştuğu görülüyor. Şekilde IS, LM ve BP eğrilerinin kesiştiği D denge noktasında faiz oranı r1 ve gelir miktarı da Y1’dir.

Faizi yok sayarsak dengeyi yakalayamayız

Kapitalist sitemin dengeye gelişini gösteren bu analiz neo klasik ekonomi yaklaşımının modernize edilmiş halidir. Kapitalizmde ve onun dayandığı piyasa sisteminde piyasaların eş-anlı dengeye gelişini bundan daha iyi açıklayan bir teori henüz geliştirilmiş değildir.

Teorinin buradaki özetlenişini inceleyenler modelin neredeyse tümüyle iki önemli değişkene dayandığını fark etmişlerdir: Gelir ve faiz. Faiz daima dikey eksende, gelir de daima yatay eksende yer almış ve piyasaların dengesi bu iki değişkenin oluşturduğu alanda belirlenmiştir.

Eğer bu sistemin içinde yer alarak devam edeceksek geliri ciddiye aldığımız kadar faizi de ciddiye almak zorundayız. Faizi yok sayamayız. Nasıl ki geliri yok sayarak dengeyi yakalayamazsak faizi yok sayarak da dengeyi yakalayamayız. Faizin yerine ne koyarsak koyalım eksenlerden birisindeki boşluğu dolduramayız.

Onun için Merkez Bankası’nın son dönemde yaptığı hamlelerden sonuç alınamıyor. Eninde sonuna geleceğimiz nokta faizi indirdiğimiz gibi yükseltmek olacaktır. Bu adımı atmakta geciktikçe ödeyeceğimiz fatura da kabarmaktadır.