Her şey Sputnik ile Başladı

Geçen hafta içinde NASA, Kepler uzay teleskopunun bizim güneş sistemimizden 1400 ışık yılı uzaklığında Kepler-452b adı verilen bir gezegen saptadığını, bu gezegenin dünyaya çok benzediğini ve onun da bir güneşi olduğunu açıkladı.

4 Ekim 1957 günü radyolar haber programlarında ilk haber olarak Sovyetler Birliği’nin uzaya gönderdiği Sputnik1 adlı uzay aracını anlatıyorlardı. 7 yaşındaydım. Ankara’da Mimar Kemal İlkokulu ikinci sınıfa gidiyordum. Bu haber yayınlandığı anda ABD’nin üzerinde atom bombası düşmüş gibi bir etki yarattı. Amerikalılar, uzayı, teknolojide çok geride bıraktıklarını düşündükleri Sovyetlere kaptırmanın telaşına kapıldılar. Yalnızca Amerikalılar değil, bütün kapitalist dünya aynı telaşa kapıldı: Ruslar uzayı ele geçirirse oradan dünyaya egemen olabilirlerdi.

80 kg ağırlığında 58 cm çapında bir küre biçimindeydi Sputnik 1. Üzerinde 4 uzun anteni vardı. Baykonur uzay üssünden fırlatılan bir roket eşliğinde uzaya yükselerek yerden 577 km yükseklikte dünya çevresinde yörüngeye oturmuştu. Roket eşliğinde uzaya yükselirken ulaştığı en yüksek hız 29 bin km/saat olmuş, yörüngeye oturduktan sonra saniyede 8 km hızla dönmeye başlamıştı. Taşıdığı iki radyo vericisi aracılığıyla uyduyla iletişim kuruluyordu.  

Sovyetler Birliği’nin Devlet Başkanı Kruşçev, ABD’nin Başkanı Eisenhower idi. Kruşçev, aynı zamanda Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri idi.  Eisenhower, Nato’nun ilk başkomutanlığını yapmış, ülkesinde sevilen ve saygı gören bir başkandı. Sovyetlerin bu uzay başarısı, Eisenhower’in süksesinin sarsılmasına yol açtı. Amerikalılar birden bire o küçük gördükleri Sovyet teknolojisine yenildikleri korkusuna kapılmışlardı. Böylece hem uzay yarışı hem de soğuk savaş dönemi başlamış oldu.

İş bununla kalmadı. Sovyetler 3 Kasım 1957’de bu kez Layka adlı bir köpeği taşıyan Sputnik 2 uzay aracını yörüngeye soktular. O zamanki teknolojik bilgi düzeyi, uzay araçlarının dünyaya geri getirilmesine yetmediği için bu deneme Layka’nın ölüme gönderilmesi demekti. Layka, o zamanki açıklamaya göre dünya çevresinde birkaç tur attıktan sonra oksijen bittiği için ölmüştü. Amerikalılar bir yandan Rusların uzaya insan gönderebilecek teknolojiye çok yaklaştıkları endişesine kapılırken bir yandan da Layka’nın feda edilişini ‘Sovyet sisteminin acımasızlığı’ propogandasına dönüştürdüler. Ben, Layka’nın ölümüne çok üzüldüğümü hatırlıyorum. Soğuk savaş tırmanıyordu.  

ABD, Sputnik 1'in ardından uzaya bir uydu göndermeyi denediyse de başarılı olamadı. Başarıya ulaşması ancak 1958'de mümkün olabildi. ABD, Sputnik1’in uzaya çıkışından yaklaşık 4 ay sonra ilk uzay uydusunu Explorer 1’i yolladı. 29 Temmuz 1958’de NASA kuruldu. ABD'nin Sovyetlere geçildiği korkusuna kapılmasının ardından eğitim müfredatı ve eğitim sistemi yenilendi. Okullarda fen bilimlerine ağırlık verilmeye başlandı. Aynı dönemde uzay projelerine ayrılan mali kaynaklar artırıldı.

Sputnik 1’in uzaya çıkışıyla ateşlenen soğuk savaş, yalnızca ABD ile Sovyetler Birliği arasında yaşanan bir uluslararası rekabet değildi. Bu, aynı zamanda kapitalizm ile komünizm arasında başlayan, hangi sistemin daha başarılı olacağını kanıtlama savaşıydı.     

Sputnik 1’in dünya çevresinde yörüngeye girmesiyle birlikte bütün dünyanın ilgisi uzaya dönmüştü. 7 yaşında olmama karşın ben de uzayla ilgili (o zamanın çok sınırlı bilgilerine erişmek için) ansiklopedilere dalmış, ne bulursam okumaya, babamı ve büyüklerimi soru yağmuruna tutmaya başlamıştım. 1958 yılının yaz aylarında İstanbul’a gitmiştik. Uzayla ilgili oldukça geliştirdiğim bilgilerimi benden sıkılmadan dinleyen tek kişi olan babaanneme anlatıyor, o zaman çok daha açık biçimde görülen gökyüzündeki yıldızlarda yaşam olabileceğinden söz ediyordum. İlkokul mezunu olan, namazında niyazındaki babaannem beni dikkatle dinliyor, ilk zamanlar benim babama sorduğuma benzer soruları bana soruyordu. Ben de öğrendiklerimle onun bütün sorularını büyük bir bilgelikle yanıtlıyordum. Babaannem de herkes gibi o dönemin gazetelerinde yazılan, radyo haberlerinde anlatılanlarla ilgileniyordu. Benim o küçücük yaşımda anlattıklarımı çok beğendiğini hissediyordum. Dedeme ve babama benim uzay araştırmalarıyla ilgili bir meslek seçeceğimi düşündüğünü anlatıyordu.

Bütün dünyada en moda iş uzay bilimi olmuştu. Herkes işi gücü bırakmış dünya dışında yaşayanlar var mı? Ayda yaşam belirtisi var mı? Mars’a gitmek mümkün mü? Işık yılı nedir? Gibi sorular soruyor ve okuduklarıyla bunları yanıtlamaya çalışıyordu. O tarihte henüz Aya gidilmediği için Ayda yaşam belirtisi olup olmadığı bilinmiyordu. O zamanlar bizde bugünkü gibi televizyon olsaydı eminim uzay bilginleri bugünün piyasa yorumcularından fazla ilgi çekerdi. Her yerde olduğu gibi bizde de roket, füze, uzay işlerine merak başlamıştı. Kartondan füzeler yapmaya başladık. İçine karpit, kireçtaşı doldurduğumuz konserve kutularını füze fırlatma rampası olarak kullanırdık. Bu rampayı ateşleyerek füzemizi fırlatır, kimin füzesi daha yükseğe çıkacak diye yarışma yapardık. Altmışlı yılların başlarında İstanbul'da füzeci Kirkor (Divarcı) diye birisi çıkmıştı ortaya. Hazırladığı füzeler bir kaç kilometre yükseğe çıkardı. Gazeteler füzeci Kirkor haberleri yapar, biz de hayranlıkla izlerdik. Kirkor Divarcı'nın son yaptığı füze 10 km kadar yükselmişti. 

Füzeci Kirkor Divarcı ve füze projesi

Kirkor Divarcı'nın bu proje için gerekli finansmanı evlenmek için biriktirdiği parayı kullanarak tamamladığı söylenmişti. İlk ciddi Türk füzesi projesinden bir daha söz eden olmadı.

Hem Sovyetler Birliği hem de ABD tarafında uzaya uydu yollama faaliyetleri devam ediyordu. ABD üzerinde ikinci büyük darbe Sovyetlerin 12 Nisan 1961’de kozmonot Yuri Gagarin’i Vostok 1 uzay aracıyla dünya yörüngesine sokup geri getirmeyi başarması oldu. Her ne kadar ABD yönetimi bu girişimden bilgi sahibi olsa da Amerikan halkı için bu büyük bir şoktu. Amerikalılar bir süre sonra uzaya insan gönderdilerse de başlangıçta sadece atmosferin dışına çıkıp inen araçlarla yapabildiler bunu. Bir başka deyişle başlarda insanlı Amerikan uzay gemileri yörüngeye oturtulamadı. Sovyetler, uzay yarışını sürekli önde götürüyordu. Uzayda iki araçlı uçuş, uzayda en uzun kalma rekoru, uzayda ilk kadın astronot (Valentina Tereşkova) hep Sovyetlerin başardığı yenilikler olarak tarihe geçiyor, ABD geriden geliyordu.

1961 yılında ABD Başkanlığına seçilen Kennedy, uzay yarışında Sovyet üstünlüğüne son vermeye kararlıydı. Bunu birçok konuşmasında dile getiriyor ve yapılacak astronomik harcamalar için halkı hazırlıyordu. ABD, hem çabalarını hem harcamalarını artırdı. Kennedy’nin ölümünden sonra onun yerini alan Johnson’un başkanlığı sırasında Aya adam gönderme projesi başlatıldı. 27 Ocak 1967’de Apollo 1 uzay gemisinin yerde yapılan test çalışmaları sırasında kabinde çıkan yangın sonucunda üç astronotun ölümüyle sonuçlanınca projeye ara verilmek zorunda kalındı. Arada birçok yeni deneme ve düzeltmeler yapıldıktan sonra 29 Temmuz 1969’da Apollo 11 uzay aracının komutanı Neil Armstrong Aya ayak basan ilk insan oldu. İşte bu tarih ABD’nin uzay yarışında Sovyetler Birliği’ni geçtiği tarihtir. Sovyetler Birliği bundan önce Aya birkaç uzay aracı yollamıştı ama insansız araçlardı bunlar. Neil Armstrong dünyaya geri döndüğünde ABD’de savaş kazanmış komutan gibi karşılanmıştı.    

Sovyetler Birliği’nin, ABD’yi geçmesinde başrolü oynayan kişi roket mühendisi ve tasarımcısı Sergey Pavloviç Korolyov idi. Korolyov, Sovyet uzay programının başmühendisi olarak Sputnik ve Vostok uzay araçlarını tasarlamıştı. Sovyetler, Korolyov’un adını güvenlik nedeniyle ölümüne kadar gizli tuttular. Korolyov’un 1966 yılında 59 yaşındayken ölümünden sonra Sovyetlerin Ay programının aksamaya başladığı ve o nedenle ABD’nin önüne geçerek Aya insanlı araç indirmeye girişemedikleri söylenir. 

Soğuk savaş, Sputnik 1’den sonra hemen her alana yayıldı. Büyük ölçüde KGB – CIA rekabetine döndü. 1960’larda soğuk savaşın ajanları, casusları çıktı ortaya. En ünlüleri James Bond’du. Çocukluğumun Scherlock Holmes’i, Hercule Poirot’su ya da Arsene Lupine’i basit birer hırsız – polis oyunu gibi kalıyordu James Bond’un yanında. Derken spor sahalarında soğuk savaşın etkisi görülmeye başlandı. Bütün dünya olimpiyat oyunlarında ABD’nin mi yoksa Sovyetlerin mi daha çok madalya alacağına odaklanır oldu. Sonraları her alana yayıldı bu ilginç yarış: Edebiyata, müziğe, buz dansına, aklınıza gelebilecek ve yarışa konu olabilecek her alana. Ve aslında birçok alandaki başarıyı da zamanından daha önce yukarılara taşıdı.

Soğuk savaş 1990’ların başına kadar sürdü. Sonra birden küreselleşme filan derken silindi gitti. Yarışa önde başlayan Sovyetler, Amerikalıların Ay’a adam indirmesiyle geriye düştüler, sonra fark açılmaya başladı. Birçok sosyal, siyasal ve teknik nedeni var kuşkusuz Sovyetlerin geri düşüşünün. Önemli nedenlerinden birisinin de Sovyet sisteminin, elektronik devrimini tam olarak yakalayamaması olduğunu düşünüyorum.

1990 yılında, Hazine Müsteşar Yardımcısıyken gittiğim Moskova’da dönemin Merkez Bankası Başkanı Rüşdü Saracoğlu ve Başkan Yardımcısı Ercan Kumcu ile birlikte Gorbaçov’un dönüşüm programını (Şatalin Planı) tartışıp konuşmak üzere Sovyet Bilimler Akademisini ziyaret etmiştik. Akademi Başkan Yardımcısı ünlü fizikçi Veliev bize uygulamayı planladıkları programı, bilgisayardan göstererek, anlattı. Anlatırken önündeki bilgisayarın yavaş işlemesi canını sıkıyordu. Bir ara “bir IBM makinemiz olsa çok daha hızlı anlatabilirdim programı” dedi. Bu cümleyi duyduğumda dondum kaldım. Önde gelen bir Rus bilim adamının bu itirafı beni çok şaşırtmıştı. Ve o anda Rusların bu yarışta kaybetme nedenlerinden birisini daha gördüğümü hissettim: Mekanik devrimini yapmışlar ama elektronik devrimine girememişlerdi.  

Üretimin biçimini değiştiren devrimlerin dışında kaldığınız anda geri düşüyorsunuz. Rusya böyle geri düşmüş ve çözülme de buradan başlamıştı. Aslında Osmanlı da böyle geri düşmüş ve dağılmıştı. Önce rönesansın, reformun, aydınlanmanın dışında kalmış, sonra onların yol açtığı ve üretimde büyük değişiklik yaratan sanayi devrimine girememişti. Üretim teknolojisinde bu büyük değişime ayak uyduramayınca da ister istemez dağılıp gitmişti.

Kepler uzay teleskopunun saptadığı, Kepler-452b gezegeniyle ilgili bilgileri okurken benim kuşağımın yaşamını derin biçimde etkileyen soğuk savaş yılları gözlerimin önünden bir film şeridi gibi geçti gitti.