Atatürk'ün Yazdığı Geometri Kitabı

Babam 1913 doğumluydu. İlkokul ve ortaokulu Arap harfleriyle Osmanlıca yazılan sistem içinde okumuştu. Liseye başladığı sıralarda Harf Devrimi yapılmış ve Arap harfleriyle Osmanlıca yazılıp okunan sistemden Latin harfleriyle Osmanlıca yazılıp okunan sisteme geçilmişti. Osmanlıca, Türkçe, Arapça ve Farsçanın karışımından oluşan ağır bir dildi. Dolayısıyla Latin harfleriyle yazılsa da dil bugünkünden çok farklıydı. Babamdan duyduklarım dışında ben bu dille ilk kez resmi olarak Mülkiye’de okurken hukuk dersleri dolayısıyla karşılaştım. Sonradan Maliye Müfettişliği sırasında Muhasebe-i Umumiye Kanunu veya Memurin Muhakemat-ı Hakkında Kanun-u Muvakkat gibi yasaları okurken ve uygularken daha fazla içine girdim. Bu yasaları anlayabilmek için Osmanlıca – Türkçe sözlükle çalışırdık. Bir örnek olması için size Memurin Muhakemat-ı Hakkında Kanun-u Muvakkat’ın birinci maddesinin Osmanlıca özgün halini ve Türkçe karşılıklarını vereyim:

Özgün hali: ‘Memurinin vazife-i memuriyetlerinden münbais veya vazife-i memuriyetlerinin ifası sırasında hadis olan cürümlerinden dolayı icrayı muhakemeleri şerait-i atiye dairesinde mehakim-i adliyeye aittir.’ Türkçe çevirisi: ‘Memurların, memuriyet görevlerinden doğan ya da memuriyet görevlerinin yerine getirilmesi sırasında işledikleri suçlarından dolayı yargılanmaları, aşağıdaki koşullar çerçevesinde Adliye Mahkemelerine aittir.’

Harf devrimi yapılmıştı ama bu yeterli değildi. Yukarıda örneğini verdiğim bütün bu metinlerin de Türkçeye çevrilmesi gerekiyordu. Bu yapılmadığında Osmanlıcayı Arap harfleriyle yazmak yerine Latin harfleriyle yazmaktan öteye gidilemiyordu. Ne var ki bu basit bir çeviri işi değildi. Bazen Osmanlıca’daki Arapça veya Farsça sözcüklere Türkçe karşılıklar bulmak gerekiyordu ve bu çok zaman alıcı bir işti. Bu işi bilimsel bir çerçeveye oturtarak yapmak için Atatürk, 1932 yılında Türk Dili Tetkik Cemiyeti’ni (Türk Dil Kurumu) kurdurdu. 

Atatürk, eski dille eğitimin en rahatsız edici olduğu alanlardan birisi olarak gördüğü geometriyi (o zamanki adıyla hendese) doğrudan kendisi ele almaya karar vermişti. 1936 yılında Fransızca geometri kitaplarını aldırarak bunlardan yola çıkıp Türkçe karşılıklarını yazmaya başladı. İşte bu çaba sonucunda zait artı, nakıs eksi, müsavi eşit, müselles üçgen, murabba kare haline dönüştü. Bizim kuşaklar müselles-i mütesaviyül adlâ’yı eşkenar üçgen, zaviyetan-ı mütekabiletan-ı dahiletan’ı iç ters açılar diye okumanın rahatlığıyla yetişti. Bugün kullandığımız üçgen, dörtgen, kare, prizma, poligon, köşegen, silindir, daire, çember, çizgi, paralel, dikey, koni, piramit gibi geometri terimleri hep Atatürk’ün o çalışmasıyla Türkçeye kazandırıldı.  

Babam Arapça harflerle yazmayı öğrenmiş ve unutmamıştı. O kuşağın eski Türkçe dediği Osmanlıcayı da çok iyi biliyordu. Hukuk Fakültesinde en ağır Osmanlıcayı okumuştu. Okuduğu kitapların yanına not alması ya da hızlıca bir şeyler yazması gerekirse Arap harfleriyle Türkçe yazmayı tercih ederdi. Nedenini sorduğumda “steno gibi kısa yazmaya yarıyor” derdi. Ama kendi kuşağından birçok kişi gibi o da Arapça bilmezdi. Arap harflerini bildiği ve kullandığı, Arapça tamlamaların etkisindeki Osmanlıcayı iyi bildiği halde niçin Arapça bilmediğini o zaman anlayamazdım. Oysa o durumun, Latin harflerini bildiği ve o harflerle Türkçe yazdığı, okuduğu halde Latince, İngilizce ya da Fransızca bilmemekten hiçbir farkı yoktu.   

Geçenlerde kitapçıda kitaplara bakarken raflardan birinde Atatürk’ün yazdığı Geometri kitabını görünce hemen aldım. Bu kitap aslında bir geometri kitabından çok geometri terimlerini şekillerle anlatma ve tanımlama kitabı olarak kabul edilmeli. Başından sonuna kadar hızla okudum. Okudukça Atatürk’e, onun bilime olan saygısına ve ulusunun bilim öğrenmesi için gösterdiği çabaya hayranlığım biraz daha arttı.

Ne zaman geometri çalışırken şikâyet etsem babam “Ne şikâyet ediyorsun biz ‘bir müsellesin mesaha-i sathiyesi, kaidesinin irtifaına hâsıl-ı zarbinin nısfına müsavidir’ diye okuduk siz ‘bir üçgenin alanı, taban uzunluğu ile yüksekliğinin çarpımının yarısına eşittir’ diye okuyorsunuz halinize şükredin” derdi.

Atatürk’ün Geometri kitabını alın ve okuyun. Kitabın, geometri bilginize katkı yapıp yapmayacağını bilemem, ama sayfalarını çevirdikçe Atatürk’ün bu ulusa bütün benliğini nasıl adadığını hissetmenizi sağlayacağına eminim.   

Cumhuriyet bayramımız kutlu olsun.