Piyasa Çelişkisi

Mal ve hizmetleri satın almak isteyenler yani talep edenlerle bu mal ve hizmetleri satmak isteyenler yani arz edenlerin buluştukları yer piyasa olarak tanımlanıyor. Piyasa fiziksel bir yer olabileceği gibi telefon, internet gibi iletişim ve ulaşım kanalları üzerinden, fiziksel görüşme olmaksızın da oluşturulabiliyor. Aldıkları kararlarla piyasada arz veya talep miktarını, mal ve hizmet fiyatlarını veya kuralları etkileyebilen kişi veya kurumlara piyasa aktörleri deniyor. Buna göre bir malın üreticileri kadar o malı satın almak isteyenler de piyasada aktör konumunda bulunuyor. Diyelim ki sendikalar bir sektörde ücret artımını sağlarlarsa piyasayı etkilemiş olurlar. Çünkü üretici o artışı mal ya da hizmetin fiyatına yansıtır, bu da malın satışından üretimine kadar birçok aşamayı etkiler.

Siyasal seçim yapma zorunluluğu insanların ilk aşamada ikiye ayrılmasına neden olur: İktidar partisini destekleyenler, muhalefeti destekleyenler. Muhalefeti destekleyenler de kendi içinde muhalefet partilerine desteklerine göre birkaç parçaya ayrılabilirler. Bir de hiç oy kullanmamayı tercih edenler var.

Piyasanın, siyasal sorunları aşmaktan anladığı ya da belki daha doğru bir ifadeyle anlamak istediği şey her ne şekilde olursa olsun istikrarın sağlanmış olmasıdır. Bu istikrarın, siyasal ve sosyal açıdan iyi bir durumu ifade edip etmemesi piyasa açısından fazla bir önem taşımıyor. Ortada bir kriz yoksa mevcut durumun devam etmesini piyasa olumlu karşılıyor ve ona göre yaklaşım belirliyor. Bir başka ifadeyle piyasa mekanizması yalnızca para kazanmaya devam edilmesini sağlayacak bir finansal istikrarla ilgileniyor, siyasal ve sosyal gelişmelerin o istikrarı bozup bozmayacağından başka bir meseleyle ilgilenmiyor. Piyasanın bu algılama biçimi dünyanın geleceği açısından yararlı olmasa da çok etkili.

Bu saptamaya Türkiye’den bir örnek verelim. Türkiye’de yapılması planlanan Anayasa değişikliği düşüncesi ortaya atılıp bu yolda adımlar atılmaya başlandığında piyasa tepkisi yüksek oldu. Bu konu gündeme geldiğinde (Ekim 2016) USD/TL kuru 3,03 dolayındaydı. 11 Ocak’ta kur 3,87’ye yükseldi. Bugün kur 3,57’de bulunuyor. Kurun 3,87’ye yükselmesi Anayasa referandumundan hayır çıkma olasılığının yüksekliğinden kaynaklanıyordu. Çünkü piyasa, bu oylamadan hayır çıkarsa ekonomideki yarım yamalak istikrarın daha da bozulacağını yani eskisi kadar para kazanılamayacağını düşünüyordu. Referandumdan evet çıkınca kur önce gevşedi, sonra da düşmeye başladı. Kuşkusuz tek başına piyasanın etkilediği bir gelişme değildi bu. Merkez Bankası’nın faizi yılbaşına göre 3,5 puandan fazla artırması, Doların diğer paralara karşı değer kaybetmesi gibi etkiler de söz konusu oldu. Ne var ki benzer ekonomilerle karşılaştırıldığında siyasal meselelerin bu iniş ve çıkışlarda ciddi etkisinin olduğunu kabul etmek gerekiyor. Kur düşse de eski düzeyine geri gelmedi.

Bu karmaşık sosyolojik görünümü şöyle formüle edebiliriz: Piyasa ve dolayısıyla piyasa aktörleri, genel olarak memleketin yararına olmayacak bir değişimi veya durumu, kendi yararına olarak algıladığı sürece destekliyor.

Piyasanın, ekonomi için iyi ama ülke için kötü olarak nitelendirdiği durum aslında kısa vadeci bir bakış açısının da yansımasıdır. Oysa kısa vadede iyi görünen durum uzun vadedeki bozulmanın habercisi olabilir. Piyasanın aktörleri, bir yandan bu şekilde para kazanmaya devam ederken bir yandan da bu gelişmeyi sürdürülemez görerek bu piyasadan başka piyasalara taşınmanın planlarını yapıyor.  Örneği Türkiye’den vermiş olsak da bu durum küresel sistemin tümü için geçerli görünüyor.

Piyasa aktörlerinin kendi kısa vadeli çıkarları için ülkenin uzun vadeli çıkarlarını görmezden gelmesinin kendileri açısından da yol açtığı başka yerleşimler arama çelişkisine “piyasa çelişkisi” adını veriyorum.