Occam'ın Usturası

Occam’lı[i] (aslı Ockham olsa da literatürde daha çok Occam olarak kullanılıyor) William 1280 – 1349 yılları arasında yaşamış bir İngiliz filozof. Katolik kilisesince azizlik düzeyine yükseltilmiş olan Aquinaslı Thomas’ın akıl ve inancı bir araya getiren ve kilisenin temel öğretisine dönüşen senteziyle çatışan düşünceler öne sürdüğü için kilise tarafından lanetlenmiş.

Occam’ın Usturası (Ockhamın Usturası) diye bilinen ve basitlik ilkesi diye adlandırılabilecek yaklaşım çok basit bir mantığa dayanıyor: Bir olgunun açıklanması, mümkün olan en az varsayıma dayanmalıdır. Gereksiz olan ayrıntılar elimine edilirse doğru yaklaşımı bulmak mümkün olur. Latince’de buna Lex Parsimoniae (yalınlık yasası) deniyor. William’ın kendi ifadesiyle Latincesi şöyle: “Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem.” Zorunlu olmadıkça varlıkları çoğaltmamak gerekir. Başka şeyler değişmeden kaldığında bir sorunun en basit çözümü en iyi çözümdür. Eğer bir meseleyi çözmek için iki yaklaşım varsa daha az varsayıma dayanan daha az varlık ortaya koyan basit olan yaklaşım tercih edilmelidir. Bir meseleyi anlamak için daha az varlıkla o meseleyi anlamak veya çözmek varken daha fazla varlıkla o meseleyi anlamaya ya da çözmeye çalışmanın anlamı yoktur.

Bu yaklaşımda usturaya verilen sembolik rol, sorunu anlamak ya da çözmekte gereksiz olan varlıkların kesilip atılmasını sağlamasıdır.  

Aslında bu yaklaşım Occam’lı William’dan çok önce Aristoteles tarafından kullanılmış bir yöntem. Aristoteles’in yöntemini “daha mükemmel olan daha az işlem gerektirendir” ilkesi olarak ortaya koyduğu yaklaşımla ifade edebiliriz. Bu ifade, Williamın bu yaklaşımı Aristoteles’in yazdıklarından öğrenmiş olduğunu ortaya koyuyor. Üstelik bu yaklaşımın adına ustura sözcüğünü ekleyen de o değil. Bu deyim ilk olarak Occam’ın Usturası adı altında İngiliz matematikçi Rowan Hamilton tarafından 1852 yılında yayınlanmış bir çalışmada yer almış. 

   

Occam'lı William akla yakın gelen bu yöntemi Tanrının varlığı ve bu varlığın kanıtlanması konusundaki tartışmalar için kullanmış. Ona göre Tanrının varlığını kanıtlamaya çalışmak gereksizdir. Burada gerekli koşul Tanrının varlığını kabul etmiş olmaktır. Buradan öteye gidip Tanrının gerçekten var olup olmadığı konusunda yeter koşul aramanın anlamı yoktur.

Occam'ın usturası ilk bakışta çok iyi bir yöntem gibi görünse de kullanılış biçimine göre bilimsel bir yöntem olmaktan uzaklaşabildiği, hatta bilim karşıtı bir yöntem haline dönüşebildiği ortaya çıkıyor. Bilim, gerek koşulla yetinmez, gerek koşulun yanında yeter koşulu da arar. Bilimi, inanç ve kabulden ayıran ayrıntılar arasında en önemlilerinden biri de zaten budur.

İşte bu nedenle Occam’ın Usturasını bilimsel araştırmalara uygularken çok dikkat etmek gerekir. Bazen ayrıntılar, işin özü kadar önemlidir. Ayrıntıları kenara atayım derken insan kendisini bilim dışı alanlarda bulabilir.

O nedenle Occam’ın Usturası yaklaşımını aynı konuyu açıklayan birden fazla çözüm aynı sonuçlara varıyorsa bunlar arasında en basit olanı tercih edilmelidir biçiminde anlamak gerekir.

Einstein bu noktada çok önemli bir uyarı yapıyor: “Her şey olabildiğince kolay yapılmalı ama daha basit değil.” Einstein’ın bu uyarısı Occam’ın Usturası yaklaşımının bilimsel araştırmaya yanlış biçimde uygulanmasını önlemeyi amaçlıyor.

Bana sorarsanız Sherlock Holmes’in dedektiflik sanatı için geliştirdiği ünlü sözü bilimsel araştırma ve analizlerde Occam’ın Usturasından çok daha fazla işe yarayabilir: “Olanaksız olanları saf dışı ettiğinizde, geriye kalan, ne kadar olasılık dışı görünse de, gerçeğin ta kendisidir.[ii]”

Olanaksız görünenleri saf dışı etmek için ayrıntılara bakmak gerekir. Bilimle uğraşırken ayrıntılara bakmak asla ihmal edilmemelidir. Çünkü bir Türk Atasözünde de vurgulandığı gibi; “Şeytan ayrıntıda saklıdır.”

---

[i] Ockham, İngiltere’nin güney doğusunda Londra’ya yaklaşık bir saat uzaklıkta bir kasabadır.

[ii] Sir Arthur Conan Doyle, Sherlock Holmes - Dörtlerin İmzası.