Türk Vergi Sistemi ve Gelir Dağılımının Bozukluğu

Ocak – Kasım 2011 arasında bütçe gelirlerinin dökümüne baktığımızda toplam 234 milyar TL’lık vergi gelirinin 78 milyar TL’lik bölümünün gelir ve kurumlar vergisi gibi dolaysız vergilerden, yaklaşık 156 milyar TL’lik bölümünün ise KDV, ÖTV, damga vergisi gibi dolaylı vergilerden oluştuğunu görüyoruz. 

Buna göre Türkiye’nin toplam vergi gelirlerinin yüzde 33’ü dolaysız, yüzde 67’si dolaylı vergilerden oluşuyor. Dolaylı vergilerin yüzde 84’ü harcamalar üzerinden alınan KDV ve ÖTV gibi vergilere geri kalan yüzde 16’sı ise işlemler üzerinden alınan damga vergisi gibi vergilere dayanıyor. Yani Türk vergi sistemi asıl olarak harcamalar ve işlemler üzerine yüklenen vergilerle ayakta duran bir sistem görünümünde. 

Dolaylı vergilere yüklenmenin vergiye direnci düşürme ve toplanma kolaylığı gibi üstünlükleri var. Kişi harcamayı yaptığında fiyatın içinde bulunan KDV ve ÖTV gibi vergileri satıcıya ödüyor. Satıcı, devlet adına topladığı bu vergileri belirli tarihlerde vergi idaresine yatırıyor. Böylece Devlet bir taşla iki kuş vurmuş oluyor: (1) Vergiyi, satılan malın fiyatının içine gizleyerek vergiye direnci engelliyor. (2) Malın satıcısını vergi tahsildarı olarak ücret ödemeksizin istihdam ediyor. Bu işten vergiyi devlet adına toplayan satıcı da kazançlı çıkıyor. Çünkü satıcı, bu hizmetine karşılık ücret almamış olsa da satışlardan topladığı vergiyi devlete yatıracağı tarihe kadar nezdinde tutarak bir çeşit işletme sermayesi olarak kullanma imkânı elde ediyor.

Bütün bu üstünlüklerine karşın dolaylı vergiler gelirin kazanılması üzerine değil de harcanması üzerine dayandığı için çok kazananı değil çok harcayanı vergilendirmek gibi bir adaletsizliğe yol açıyor. Gelir yükseldikçe harcama azalıp, tasarruf arttığı için düşük gelirlinin harcamasının, gelirine oranı yüksek gelirliye göre daha fazla çıkıyor. Bu da onun nispi olarak daha fazla dolaylı vergi ödemesine neden oluyor. Özetle dolaylı vergiler nispi olarak düşük gelirliden daha çok vergi alınmasına yol açtığı için adaletsiz bir sonuç yaratıyor.

Geçtiğimiz günlerde TÜİK, 2010 yılına ilişkin gelir dağılımı anketi sonuçlarını açıkladı. Gelir dağılımında eşitliği ölçmekte kullanılan Gini, katsayısı, Türkiye için 2010 yılında 0,40 olarak hesaplanmış. 0 ile 1 arasında değişen Gini katsayısı, sıfıra yaklaştıkça gelir dağılımının düzeldiğini, bire yaklaştıkça da bozulduğunu gösteriyor. Uç örnekleri bir kenara bırakırsak gelir dağılımı düzgün olan ülkelerde bu oran 0,30 dolayındayken gelir dağılımı bozuk ülkelerde 0,40 dolayında yoğunlaşıyor. Bu çerçevede Türkiye gelir dağılımı bozuk ülkeler arasında yer alıyor.  

Gelir dağılımında adaletsizliği gidermek toplumun tansiyonunu düşürmenin temel tedavilerinden birisi. Bunu yapabilmenin en çok bilinen yöntemi dolaysız vergilerin yaygın biçimde, kayıp ve kaçağa meydan bırakmadan uygulanmasından geçiyor. Gerçekten de gelir dağılımının daha adil olduğu ülkelerde dolaylı ve dolaysız vergilerin oranı yüzde 60 – 40 dolaysız vergiler lehine görünüyor.

Türkiye’de gelir dağılımı bozukluğunu düzeltmenin yolu dolaylı ve dolaysız vergiler arasındaki bu çarpıklığı düzeltmek olarak karşımıza çıkıyor. Onu düzeltmenin yolu da kayıt dışılığı kaldırmaktan geçiyor. Ve Türkiye çok uzun bir süredir yapısal reformların belki de en önemlisi olan vergi reformunu yapıyormuş gibi davranarak erteliyor.

Konu bugünlerde basına yansıdığı gibi gelir vergisi yasasını düzeltmek değil. O yasa defalarca düzeltildi. Konu dolaylı ve dolaysız vergiler arasındaki çarpıklığı düzeltmek ve vergi dışı kalarak rekabeti bozan kişi ve kurumları vergilendirebilmek. Bunu becerebildiğimizde gelir dağılımında krizlerin yarattığı düzelmeler dışında bir düzelme yaşayabileceğiz.