Satınalma Gücü Paritesi Nedir?

Satınalma gücü paritesi (SAGP) ülkeler arasındaki fiyat düzeyi farklılıklarını ortadan kaldırarak farklı para birimlerinin satın alma güçlerini eşitleyen bir değişim oranını ifade ediyor.  

Bir kilogram domatesin ortalama olarak Türkiye’de 2 TL, ABD’de ise 2,5 dolar olduğunu varsayalım. Bu durumda yıllık geliri 10.000 dolar olan bir Amerikalı yılda (10.000 / 2,5 =) 4000 kg domates alabilir. Aynı miktar domatesi alabilmesi için bir Türk’ün yıllık gelirinin 8.000 TL olması yeterlidir. 1 dolar 1,8 TL’ye eşit ise Amerikalının geliri (10.000 x 1,8 =) 18.000 TL’ye, Türk’ün geliri ise (8.000 / 1,8 =) 4.445 dolara eşit olmaktadır. Amerikalı Türkiye’ye gelir de parasını TL’ye çevirirse bu parayla (18.000 / 2 =) 9.000 kg domates alabilir. Buna karşılık Türk, ABD’ye gider de parasını dolara çevirirse bu parayla (4.445 / 2,5 =)  1.778 kg domates alabilir.

Satınalma gücü paritesi bu iki kişinin ikisinin de gelirini kendi ülkesinde harcadığı varsayımını yapar. Bu durumda Amerikalı 10.000 dolarıyla, Türk ise 8.000 TL’siyle aynı miktar (4.000 kg) domates alabilmektedir. Bu durumda satınalma gücü paritesi şöyle formüle edilir:

SAGP (Türkiye / ABD) =  2 / 2,5 = 0,8 TL / Dolar

Buna göre bir kg domates için ABD’de 1 dolar ödemek gerekirken Türkiye’de 0,8 TL ödenmesi gerekmektedir. 

Burada konuyu basitleştirmek amacıyla yalnızca tek bir mal (domates) için yaptığımız bu hesaplama çok sayıda mal ve hizmetin bulunduğu bir sepet için yapıldığında karşımıza genel bir satınalma gücü oranı çıkar ve bu oranı gelire uyguladığımızda satınalma gücü paritesine göre gelir hesabına ulaşmış oluruz.

Satınalma gücü paritesi üzerindeki çalışmalar oldukça eskiye gidiyor. Bunların en yaygın bilineni Geary – Khamis Doları adı verilen hesaplama biçimidir. Geary – Khamis doları bir yandan satınalma gücü paritesine bir yandan da malların uluslararası ortalama fiyatları üzerine kuruludur. Bu birim ve hesaplama şekli 1958’de Roy C. Geary tarafından ortaya atılmış ve bu kavram 1970’lerin başında Salem H. Khamis tarafından geliştirilmiş bulunuyor. ABD’deki satınalma gücü hesaplamasında baz olarak 1990 veya 2000 yılları esas alınıyor. Geary – Khamis dolarıyla hesaplanan kişi başına gelir hesaplarıyla yapılan uluslararası karşılaştırmalar cari fiyatlarla hesaplanan kişi başına gelirle yapılacak karşılaştırmalara göre daha anlamlı bir yaşam standardı karşılaştırmasına imkân sağlıyor.     

Dünya Bankası, Gayrısafi Ulusal Gelir (Gross National Income -GNI) adını verdiği gelir hesabını satınalma gücü paritesiyle yapmaktadır. Bunu yaparken ABD’yi temel almakta ve ABD’nin GNI’sini satınalma gücü paritesiyle hesaplanmış olan GNI’ye eşit kabul etmektedir. Örneğin Türkiye’nin kişi başına GSYH’sı 2010 yılında 10.079 dolar, satınalma gücü paritesiyle yapılan kişi başına GNI’si 15.530 dolar olarak hesaplanmaktadır. Bu durumda 10.079 dolar yıllık geliri olan bir Türk ile bir Amerikalıyı kıyasladığımızda Türk o parayla 15.530 dolarlık alış veriş yapabilirken Amerikalı 10.079 dolarlık alış veriş yapabilmektedir. Bir başka ifadeyle aynı dolar gelirini elde eden bir Türk, Amerikalıya göre yüzde 50 daha fazla alış veriş yapabilme imkânına sahip bulunmaktadır. İşte bu aradaki fark satınalma gücü farklılığından kaynaklanıyor.   

Aşağıdaki grafikte Türkiye’de kişi başına gelirin 1980’den 2011 sonuna kadar olan gelişimi dolar cinsinden hem cari fiyatlarla (kırmızı çizgi) hem de satınalma gücü paritesine göre hesaplanmış olarak (mavi çizgi) gösterilmektedir. 

Aşağıdaki tabloda IMF’nin WEO Nisan 2012 veri tabanından derlediğim seçişmiş bazı ülkelerin cari fiyatlarla ve SAGP’ye göre 2011 yılı kişi başına GSYH’ları dolar cinsinden gösterilmektedir (Türkiye sayılarında yukarıdaki örneklere göre oluşan farklılık kurumların kullandığı metodolojilerin farklılığından kaynaklanıyor.)  

Ülke	Cari F. KB GSYH (2011)	SAGP KB GSYH (2011)
ABD	48.386	48.386
Arjantin	10.944	17.516
Azerbaycan	6.832	10.201
Çin	5.413	8.382
Almanya	43.741	37.896
Hindistan	1.389	3.693
Türkiye	10.521	14.517
İngiltere	38.592	36.090
Zambia	1.418	1.610

Yukarıda da değindiğim gibi ABD’nin hem cari fiyatlarla hem de SAGP’ye göre aynı kişi başına gelire sahip olmasının tek nedeni bu hesaplamalarda ortak para birimi olarak ABD doları kullanılmasından dolayıdır. Almanya ve İngiltere gibi gelişmiş ülkelerde gelirin satınalma gücü düşük, buna karşılık gelişme yolundaki ülkelerde yüksektir. Bu, bize yaşamın gelişme yolundaki ülşkelşerde daha ucuz olduğunu gösteriyor. Hesaplamaya esas alınan sepette ağırlık gıda maddeleri ve giyeceklerde olduğu için bu sonuç normaldir.