Çanakkale Savaşından Lozan Antlaşması'na

Çanakkale Savaşı ve Osmanlı’nın Topraklarını Savunması

1 Ağustos 1914’de Almanya Rusya’ya savaş ilân etti. 2 Ağustos günü Osmanlı İmparatorluğu, Almanya ile ittifak antlaşması imzaladı. Bu antlaşmayla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun itilaf devletlerine karşı savaşa girmesinin yolu açılmış oldu. İstanbul’a gelen Alman gemileri Goeben ve Breslau, Osmanlı donanmasıyla birlikte 27 Ekim 1914’de Rus limanlarını bombalayınca Rusya, Osmanlı İmparatorluğu’na savaş ilân etti. Rusya ile birlikte savaşan İngiltere ve Fransa'nın gemilerinden oluşan birleşik bir donanma 1915 yılı Şubat ayında Çanakkale boğazını geçerek İstanbul’un işgali ve müttefikleri Rusya'ya destek götürmek için harekâta girişti. Bu harekât peş peşe deniz ve kara savaşlarıyla yürütüldü. En büyük deniz savaşı 18 Mart 1915’de gerçekleşti. İttifak devletlerinin oluşturduğu birleşik donanma bu savaşta büyük kayıplar verdi ve müttefikler deniz harekâtından vazgeçmek zorunda kaldı. Deniz savaşlarında büyük başarısızlığa uğrayan müttefikler bu kez 25 Nisan 1915’de kara harekâtına girişerek Gelibolu’ya beş ayrı noktadan çıkarma yaptılarsa da Osmanlı askerinin sert ve dirençli savunmasını aşamadılar. Mustafa Kemal’in komutanlığında yapılan birinci ve ikinci Anafartalar savunmasını da aşamayan müttefikler (İngiliz, Fransız ve Anzak orduları) savaşı bırakarak 1915 yılı sonunda Gelibolu yarımadasından ayrılarak geri döndüler.    

Osmanlı’nın Bilgisi Dışında Topraklarını Paylaşma Kararı Alınıyor: Sykes – Picot Antlaşması

General Townshend kumandasındaki İngiliz – Hint tümeni (Poona Tümeni) Bağdat’a ilerlemeye çalışırken 22 – 23 Kasım 1915’de Selman-ı Pak muharebesini kaybetti ve geri çekilerek 3 Aralık 1915’de Bağdat’ın 160 kilometre güneyindeki 6500 nüfuslu Kut kasabasına sığındı. Bu kasaba, 1915 yılının son ayında Osmanlı ordusu tarafından kuşatıldı. Mirliva Halil Paşa komutasında Osmanlı ordusu bu savaşı kazandı ve sonunda kuşatmaya dayanamayan İngiliz garnizonu 29 Nisan 1916’da Osmanlı ordusuna teslim oldu.

İngilizler, 1. Kut Savaşında uğradıkları bozgunun ardından 16 Mayıs 1916’da Fransızlarla Ortadoğu topraklarının paylaşılması amacıyla gizli bir antlaşma yaptılar. Antlaşmanın arka planında Osmanlı’ya karşı ayaklanan Mekke Emiri Şerif Hüseyin’i kral yaparak Irak ve Filistin’de İngiltere’ye bağlı bir Arap devleti kurma düşüncesi vardı.  Bu antlaşmayı hazırlayanlar İngiliz politikacı, yazar ve gezgin Mark Sykes ile Fransız diplomat ve avukat Francois George – Picot olduğu için antlaşma Sykes – Picot Antlaşması adını taşır. Antlaşmayı Rusya’da onaylamış ve paylaşıma o da katılmıştır. Antlaşmanın özü şöyledir: Rusya'ya, Trabzon, Erzurum, Van, Bitlis ve Güneydoğu Anadolu’nun bir bölümü, Fransa'ya, Doğu Akdeniz bölgesi, Adana, Antep, Mardin, Urfa, Diyarbakır, Musul ve Suriye kıyıları, İngiltere'ye Hayfa ve Akka limanları, Bağdat, Basra ve Güney Mezopotamya verilecekti. Fransa ile İngiltere'nin elde ettiği topraklarda Arap devletleri konfederasyonu veya Fransız ve İngiliz denetiminde tek bir Arap devleti kurulacak, İskenderun serbest liman olacak, Filistin’de bir uluslararası yönetim oluşturulacaktı.

Aşağı yukarı 1 yıl sonra General Maude komutasındaki İngiliz kuvvetleri 23 Şubat 1917’de 2. Kut Savaşında Osmanlı ordusunu yenerek Kut kasabasını geri aldılar.

25 Ekim 1917’de Rusya’da iktidarın Lenin önderliğindeki Bolşeviklere geçmesiyle sonuçlanan Ekim devriminden bir ay sonra Lev Troçki (Sovyetler Birliği Dışişleri Halk Komiseri), Sykes – Picot Antlaşmasını İzvestiya Gazetesinde yayınlatarak Osmanlı İmparatorluğu’nun paylaşılmasına ilişkin gizli belgeyi dünyaya açıkladı. Rusya’nın bu yaklaşımı Sykes – Picot Antlaşması’nın uygulanması olasılığını kaldırmış oldu.

Görüleceği gibi Sykes – Picot Antlaşması, Sevr Antlaşmasının adeta bir ön hazırlık belgesi gibidir. Tek farkı bu antlaşmaya Osmanlı İmparatorluğu’nun taraf olmaması, hatta bu antlaşmadan haberinin bile bulunmamasıdır. Bu antlaşmanın uygulanmasından Osmanlı’yı kurtaran şey Rusya’da Bolşevik devriminin başarıya ulaşması ve Bolşeviklerin, İngiltere ve Fransa’nın Çara yardım etmeye devam edeceği korkusuyla Osmanlı’ya destek olmayı ön plana almasıdır.

Osmanlı’nın Silahları Elinden Alınıyor: Mondros Silah Bırakma Antlaşması (Mondros Mütakeresi)

İngiliz ordusu karşısında yaşanan Filistin hezimeti ve 1 Ekim 1918’de Şam’ın kaybedilmesiyle başvekil Talat Paşa hükümeti ABD’nin arabulucuğuna başvurarak İngiltere ile ateşkes sağlamak istedi. Bu başvurudan hemen sonra Talat Paşa istifa etti ve yerine Ahmet İzzet Paşa getirildi. Bu hükümette Rauf Bey (Orbay) Harbiye nazırı olarak görev aldı. Mondros Antlaşması, 30 Ekim 1918’de Osmanlı hükümetinin temsilcisi olarak görevlendirilen Rauf Bey ile İngiltere hükümetini temsilen görevlendirilen General Calthorpe tarafından Limni Adasındaki Mondros limanında demir atmış olan İngiliz savaş gemisi Agamemnon’da imzalandı.

25 maddeden oluşan Mondros Silah Bırakma Antlaşmasının başlıca hükümleri şöyledir:

‘1- Çanakkale ve İstanbul Boğazlarının açılması, Karadeniz’e serbestçe geçişin temini ve Çanakkale ve Karadeniz istihkâmlarının İtilaf Devletleri tarafından işgali sağlanacaktır. 2- Osmanlı sularındaki bütün torpil tarlaları ile torpido ve kovan mevzilerinin yerleri gösterilecek ve bunları taramak ve kaldırmak için yardım edilecektir. 3- Karadeniz’deki torpiller hakkında bilgi verilecektir. 4- İtilaf Devletlerinin bütün esirleri ile Ermeni esirleri kayıtsız şartsız İstanbul’da teslim olunacaktır. 5- Hudutların korunması ve iç asayişin temini dışında, Osmanlı ordusu derhal terhis edilecektir. 6- Osmanlı harp gemileri teslim olup, gösterilecek Osmanlı limanlarında gözaltında bulundurulacaktır. 7- İtilaf Devletleri, güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde herhangi bir stratejik yeri işgal etme hakkına sahip olacaktır. 8- Osmanlı demiryollarından İtilaf Devletleri istifade edecekler ve Osmanlı ticaret gemileri onların hizmetinde bulundurulacaktır. 9- İtilaf Devletleri, Osmanlı tersane ve limanlarındaki vasıtalardan istifade sağlayacaktır. 10-Toros Tünelleri, İtilaf Devletleri tarafından işgal olunacaktır. 11- İran içlerinde ve Kafkasya’da bulunan Osmanlı kuvvetleri, işgal ettikleri yerlerden geri çekileceklerdir. 12- Hükümet haberleşmesi dışında, telsiz, telgraf ve kabloların denetimi, İtilaf Devletlerine geçecektir. 13- Askeri, ticari ve denizle ilgili madde ve malzemelerin tahribi önlenecektir. 14- İtilaf Devletleri kömür, mazot ve yağ maddelerini Türkiye’den temin edeceklerdir. (Bu maddelerden hiç biri ihraç olunmayacaktır.) 15- Bütün demiryolları, İtilaf Devletleri zabıtası tarafından kontrol altına alınacaktır. 16- Hicaz, Asir, Yemen, Suriye ve Irak’taki kuvvetler en yakın İtilaf Devletlerinin kumandanlarına teslim olunacaktır. 17- Trablus ve Bingazi’deki Osmanlı subayları en yakın İtalyan garnizonuna teslim olacaktır. 18- Trablus ve Bingazi’de Osmanlı işgali altında bulunan limanlar İtalyanlara teslim olunacaktır. 19- Asker ve sivil Alman ve Avusturya uyruğu, bir ay zarfında Osmanlı topraklarını terk edeceklerdir. 20- Gerek askeri teçhizatın teslimine, gerek Osmanlı Ordusunun terhisine ve gerekse nakil vasıtalarının İtilaf Devletlerine teslimine dair verilecek herhangi bir emir, derhal yerine getirilecektir. 21- İtilaf Devletleri adına bir üye, iaşe nezaretinde çalışacak bu devletlerin ihtiyaçlarını temin edecek ve isteyeceği her bilgi kendisine verilecektir. 22- Osmanlı harp esirleri, İtilaf Devletlerinin nezdinde kalacaktır. 23- Osmanlı Hükümeti, merkezi devletlerle bütün ilişkilerini kesecektir. 24-Altı vilayet adı verilen yerlerde bir kargaşalık olursa, vilayetlerin herhangi bir kısmının işgali hakkını İtilaf Devletleri haiz bulunacaktır. 25-Müttefiklerle Osmanlı Devleti arasındaki savaş, 1918 yılı Ekim ayının 31 günü mahalli saat ile öğle zamanı sona erecektir.’

(Antlaşmanın 24. Maddesinde geçen altı vilayet (vilayet-i sitte) Diyarbakır, Erzurum, Van, Bitlis, Elazığ ve Sivas’tır.)

Mondros Antlaşması’nın imzalanmasının ardından İtilaf Devletleri kuvvetleri 13 Kasım 1918’de İngiliz kuvvetlerinin başkanlığında İstanbul’u işgal etmeye başladılar (Aşağıdaki fotoğraf: İngiliz işgal kuvvetleri Beyoğlu’nda)  

Mondros Antlaşması, adındaki silah bırakma sözcüklerinden çok ötede hükümler taşıyan ve Osmanlı İmparatorluğu’nu fiilen tasfiye eden bir antlaşma görünümündedir. Ordusuna hükmedemeyen, silahlarını teslim etmiş, gemileri limanlardan çıkamayan, telsiz telefon haberleşmesini bile denetimsiz yapamayan bir devlete artık devlet demek mümkün değildir.

Osmanlı’nın Bilgisi Dâhilinde Topraklarının Batılı Devletlerce Paylaşılması: Sevr Antlaşması

30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Antlaşması sonrasında İtilaf Devletleri ile Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan arasında antlaşmalar imzalanmış olmasına karşın Osmanlı Devleti ile bir barış antlaşması imzalanmamıştı. Bunun temelinde yatan husus itilaf devletlerinin Osmanlı İmparatorluğu’nu nasıl paylaşacakları konusunda aralarında çekişme yaşanmasıydı. İtilaf Devletleri Yüksek Konseyi 7 Mayıs 1919’da İzmir’in Yunanistan tarafından işgaline karar aldı. Bu karardan bir hafta sonra 15 Mayıs 1919’da İzmir, Yunanlılar tarafından işgal edildi. İngilizlerin İstanbul’u işgali bu kadar büyük tepki yaratmazken Yunanlıların İzmir’i işgali yurdun her yanında tepkilerin yükselmesine yol açtı. Mustafa Kemal’in 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkmasıyla ulusal kurtuluş hareketinin ateşi yakılmış oldu.   

İtilaf Devletleri 18 Nisan 1920’de İtalya’nın San Remo kentinde düzenledikleri barış konferansında Osmanlı İmparatorluğu'na uygulanacak barış antlaşmasının esaslarını hazırladılar ve bu esasları görüşüp antlaşmayı imzalamak üzere Osmanlı hükümetini Paris’te toplanacak barış konferansına davet ettiler. Osmanlı hükümeti bu toplantıya eski sadrazam Ahmet Tevfik Paşa başkanlığında bir heyetle katıldı. 30 Nisan 1920’de Ankara’da toplanan Büyük Millet Meclisi bu antlaşmaya taraf olacak devletlerin Dışişleri bakanlıklarına birer telgraf göndererek, Ankara’da ayrı bir hükümet kurulduğunu ve İstanbul hükümetinin alacağı kararları ve atacağı imzaları tanımadığını açıkladı. Paris’e giden Osmanlı heyeti, barış koşullarını öğrenince bunların çok ağır olduğunu ve bu görüşmelere katılmayacaklarını açıklayarak görüşmelerden çekildiler. Bu karardan sonra 21 Haziran 1920’de İtilaf Devletleri Türk milletinin direnişini kırmak için, İzmir'de bulunan Yunan kuvvetlerini Anadolu içlerine sürmeye karar verdi. Balıkesir, Bursa, Uşak ve Trakya kısa sürede Yunan ordusu tarafından işgal edildi. Bu olayların yarattığı etkiyle İstanbul hükümeti Saltanat Şurasını topladı. Antlaşmanın koşulları Padişah Vahdettin’in de katıldığı bu toplantıda onaylandı. Bunun üzerine Osmanlı hükümeti Paris’e Sadrazam Damat Ferit Paşa başkanlığında ikinci bir heyet göndererek barış antlaşması görüşmelerine katılmaya karar verdi.

10 Ağustos 1920’de Paris’in 3 kilometre batısında Sevr banliyösündeki Seramik Müzesinde Sevr Antlaşması imzalandı. Antlaşmayı İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Ermenistan, Belçika, Yunanistan, Hicaz Krallığı, Polonya, Portekiz, Romanya, Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı, Çekoslovakya ve Osmanlı İmparatorluğu imzaladı. ABD, Osmanlı İmparatorluğu ile savaşmadığı, Sovyetler Birliği de Milletler Cemiyeti üyesi olmadığı gerekçesiyle imzaya taraf olmadı. Osmanlı İmparatorluğu adına antlaşmayı imzalayanlar eski Maarif Nazırı Bağdatlı Mehmed Hadi Paşa, eski Şurayı Devlet Başkanı Rıza Tevfik Bey ve Bern Büyükelçisi Reşat Halis beydir. (Aşağıdaki fotoğraf Sevr Antlaşmasını imzalamak üzere Paris Barış Konferansına giden Osmanlı heyetini İtilaf Devletlerine ait bir savaş gemisinin güvertesinde gösteriyor. Soldan sağa Rıza Tevfik, Başvekil Damat Ferit Paşa, Bağdatlı Mehmed Hadi Paşa ve Reşat Halis bey.) 

433 Maddeden oluşan Sevr Antlaşması Meclis-i Mebusan’da görüşülüp kabul edildikten sonra Padişahın onayına gelecekti. Meclis-i Mebusan 1920 Nisan’ında kapatıldığı için bu görüşme yapılamadı ve antlaşma Padişah’ın onayına gelmedi.

Ankara’daki Büyük Millet Meclisi Sevr Antlaşmasını kınayan bir bildiri yayınladı ve antlaşmayı imzalayanlarla Saltanat Şurasında antlaşma lehine oy kullananları vatan haini ilan etti.

433 madde olan Sevr Antlaşması’nın en önemli düzenlemesi Osmanlı topraklarının paylaşımına ilişkin düzenlemelerdir. Aşağıdaki harita Sevr Barış Antlaşmasıyla Osmanlı topraklarının nasıl paylaşıldığını sergiliyor.

Düz sarı alan İtilaf Devletlerinin paylaşımı sonrasında Osmanlı İmparatorluğuna kalan toprakları gösteriyor.

Sevr Antlaşması’nın bu paylaşım dışında kalan önemli düzenlemelerinden bazılarını burada ele alalım: (1) Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Savaşında veya daha önce kaybettiği Arap ülkeleri, Kıbrıs ve Ege Adaları üzerinde hiçbir hak iddia etmeyecek (Madde 94 -122). (2) Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri kuvveti, 35.000'i jandarma, 15.000'i özel birlik, 700'ü padişahın yanındaki güvenlik birliği olmak üzere 50.700 kişiyle sınırlı olacak ve ağır silahları bulunmayacak. Türk donanması tasfiye edilecek, Marmara Bölgesi'nde askeri tesis bulundurulmayacak, askerlik gönüllü ve paralı olacak, azınlıklar orduya katılabilecek, ordu ve jandarma Müttefik Kontrol Komisyonu tarafından denetlenecek (Madde152 – 207). (3) Osmanlı İmparatorluğu'nun mali durumundan ötürü savaş tazminatı istenmeyecek, Türkiye'nin Almanya ve müttefiklerine olan borçları silinecek; ancak Türk maliyesi müttefikler arası mali komisyonun denetimine alınacak (Madde 231 – 266). (4) Osmanlı'nın 1914'te tek taraflı olarak feshettiği kapitülasyonlar müttefik devletler vatandaşları lehine yeniden verilecek Madde 260 – 268).

Günümüzde Sevr Antlaşmasıyla ilgili tartışmalar İstanbul’da toplanan Saltanat Şurası’nda Padişahın ayağa kalkmasının antlaşma koşullarını onaylamak anlamına gelip gelmediği ve sonuçta Meclis-i Mebusan kapalı olduğu için onun ve Padişahın onayından geçmemiş olan Antlaşmanın yürürlüğe girip girmediği çerçevesinde yürümektedir. Sevr Antlaşması, taraf devletlerin parlamentosundan geçip onaylanmadığı için yürürlüğe girmemiştir. Yani bir antlaşma taslağından öteye geçmemiştir. Ne var ki 1920 yılında Türkiye, fiilen Sevr Antlaşmasında öngörüldüğü şekilde işgal altındadır. Dolayısıyla fiilen uygulanmış olan antlaşmanın yürürlüğe girip girmediği meselesi sadece usule ilişkin bir tartışmadan ibarettir.

Bugün hangi zamanda ve hangi antlaşma ile elden çıktıkları konusu tartışmalı gösterilen ve aslında Sevr Antlaşmasından önce Osmanlı İmparatorluğu’nun elinden çıkmış olan Arap ülkeleri, Musul, Kerkük, Ege Adaları ve Kıbrıs’ın Osmanlı ile ilgisinin kalmadığı Sevr Antlaşmasıyla bir kez daha tescil edilmiştir.

İtilaf Devletleri tarafından Mondros Antlaşmasıyla başlatılmış olan Osmanlı İmparatorluğu’nun tasfiyesi işlemi Sevr Antlaşmasıyla tamamlanmış oluyordu.

Mudanya Ateşkes Antlaşması

TBMM Ordusu 9 Eylül 1922’de İzmir’e girdikten sonra Çanakkale üzerinden İstanbul’a doğru ilerlemeye başladı. İngiltere, Sevr Antlaşması hükümlerini ihlal ettiği gerekçesiyle Türk hükümetine savaş ilanı tehdidinde bulundu. Ne var ki İtilaf Devletleri, başta Fransa olmak üzere bu karara karşı çıktılar ve İngiltere’ye hiçbir şekilde destek vermeyeceklerini açıkladılar. 23 Eylül’de İngiltere hükümeti, Doğu Trakya’yı Türkiye’ye terk etme kararı vererek ateşkes çağrısı yaptı. Bunun üzerine ateşkes antlaşması için taraflar Mudanya’da bir araya geldiler. Mudanya Ateşkes Antlaşması ile ateşkes ilan edildi. Antlaşmayı Türkiye adına İsmet Paşa (İnönü), İngiltere adına General Harrington, Fransa adına General Charpy, İtalya adına General Mombelli ve Yunanistan adına General Mazerakis imzaladı.

Lozan Antlaşması

Mudanya Ateşkes Antlaşması’nın imzalanmasından sonra 28 Ekim 1922’de İtilaf Devletleri barışın koşullarını görüşmek üzere TBMM Hükümetini ve İstanbul Hükümetini birlikte İsviçre’nin Lozan kentinde toplanacak olan barış konferansına davet ettiler. TBMM Hükümeti, bu ikili daveti kabul etmeyerek 1 Kasım 1922’de 308 numaralı "Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin, hukuku hâkimiyet ve hükümraninin mümessili hakikisi olduğuna dair kararnameyi" çıkardı. Bu kararla hilafet ve saltanat birbirinden ayrıldı, saltanat kaldırıldı. Ertesi gün, TBMM, Osmanlı veliahdı Abdülmecid Efendi'yi halife seçti. TBMM'nin Saltanatı kaldırma kararı, İstanbul Hükümeti tarafından da benimsendi ve hükümet istifa etti. Saltanatın kaldırılmasına ilişkin karardan kısa bir süre sonra, 17 Kasım 1922'de Padişah Vahdettin, İngiltere himayesine sığınarak Malaya zırhlısı ile İstanbul'u terk edip Malta'ya gitti.  

Lozan’a gidilirken ele alınması öngörülen başlıca konular; Misak-ı Milli’nin gerçekleştirilmesi, kapitülasyonların kaldırılması, Yunanistan’la olan Trakya ve Ege sorunlarının çözülmesi, Türkiye sınırlarına girecek bir Ermeni devletinin kurulmasının engellenmesi, Avrupa devletleriyle ekonomik, siyasal ve hukuki sorunların çözülmesi sorunları çevresinde toplanıyordu. Dışişleri Vekili İsmet Paşa (İnönü) başkanlığında oluşturulan Lozan görüşmelerini yürütecek heyete Ermeni devleti kurulması ve kapitülasyonlar konusunda anlaşma sağlanamadığı takdirde görüşmeleri terk etme talimatı verilmişti.

Lozan’da iki tur görüşme yapıldı. İlk turda kapitülasyonların kaldırılması, İstanbul’daki yabancı askerlerin çekilmesi ve Musul konusunda anlaşma sağlanamadı ve Türk heyeti görüşmeleri terk etti. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, başkomutan sıfatıyla orduya yeniden savaş hazırlıklarına girişmesi emrini verdi. Bu emri izleyerek Sovyetler Birliği, böyle bir savaş çıkarsa Türkiye’nin yanında savaşa gireceğini deklare etti. Bu gelişmeler üzerine İtilaf Devletleri, Türkiye’yi tekrar Lozan görüşmelerine davet ettiler. İkinci tur görüşmeler 23 Nisan ile 24 Temmuz 1923 arasında devam etti ve imzalanarak sonuca vardırıldı. Antlaşma taraf ülkelerin parlamentolarında da onaylanarak 6 Ağustos 1924’de yürürlüğe girdi. 

Aşağıdaki fotoğraf Lozan görüşmelerine katılan İsmet Paşa başkanlığındaki Türk heyetini gösteriyor

Lozan Antlaşması’nın sınırlarla ilgili maddelerini uzun uzun yazmak yerine bu antlaşma sonucunda oluşan yeni Türkiye haritasını burada göstermek daha kolay olacak. Aşağıda Lozan Antlaşmasıyla oluşturulmuş bulunan Türkiye haritası yer alıyor.

Lozan'da üzerinde tam olarak anlaşma sağlanamayan veya geçici anlaşmalar sağlanan konulara ve bunların sonradan nasıl çözümlendiğine değinmekte yarar var: (1) Musul konusunda anlaşma sağlanamamış ve bu konu İngiltere ile Türkiye’nin kendi aralarında anlaşıp çözmesi gereken bir konu olarak kalmış, daha sonra bu olay Musul sorununa dönüşmüştür. 1924 yılında Türkiye, Musul’a asker göndererek İngilizleri buradan çıkartmaya karar verdi ve bunun için bir ordu hazırlanmaya başladı. Bu durumu öğrenen İngilizler, önce Nasturi ayaklanmasını çıkardılar. Bu ayaklanma Güneydoğu’da Süryanilerin bağımsızlık elde etmelerini sağlamaya yönelik bir isyandı. İngiltere bu isyana uçaklarıyla katıldı ve Türk mevzilerine ateş açtı. Ardından 1925 yılının bahar aylarında bu kez Zaza ve Kürt bağımsızlığı elde etmek amaçlı hilafet yanlısı Şeyh Sait isyanı çıktı. Bu isyanın İngiltere destekli olduğuna ilişkin birçok belge sonradan yayınlandı. Bu iki isyan, ordunun bu işlerle uğraşması yüzünden Musul'a müdahale etmesine engel oluşturdu. Sonuçta Musul sorunu Ankara Antlaşmasıyla çözüldü. Bu çözümde Türkiye, Musul üzerindeki haklarından vazgeçmiş oldu. Antlaşmanın 14. Maddesi Irak hükümetinin, bu antlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren 25 yıl süreyle Irak petrollerinden elde edilecek gelirin yüzde 10’unu Türkiye’ye ödeyeceğine dair bir hüküm taşımaktadır. Türkiye bu geliri tamamen alamadı. (2) Ege adalarından Midilli, Limni, Sakız, Semadirek ve Ahikerya Osmanlı İmparatorluğu’nun 1913 yılında imzaladığı Londra ve Atina Antlaşmaları uyarınca askeri amaçla kullanılmamak kaydıyla Yunanistan’a bırakılmış, Bozcaada, Gökçeada ve Tavşan adaları Türkiye’ye verilmiştir. Trablusgarp Savaşı sonunda 18 Ekim 1912 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu ile İtalya arasında imzalanan Uşi Antlaşmasıyla İtalya’ya terk edilen 12 Ege adası üzerindeki haklardan İtalya lehine feragat edilmiştir. (3) Hatay, Türkiye sınırları dışında kalmıştır. Mondros Antlaşması sonrasında Fransızlarca işgal edilen Hatay, 20 Ekim 1921’de Fransızlarla imzalanan Ankara Antlaşmasına göre Suriye sınırları içinde kalmakla birlikte özel bir yönetimle yönetilecek, resmi dil Türkçe ve para birimi de Türk Lirası olacak, nihai çözüm ileriye bırakılacaktı. Lozan Antlaşması’nda Suriye ile Türkiye arasında çizilen sınıra göre Hatay Suriye sınırları içinde kalmıştır. 27 Ocak 1937’de Milletler Cemiyeti toplantısında Hatay’ın bağımsızlığı kabul edilmiştir. Bağımsız Hatay Cumhuriyeti 12 Eylül 1938’de kuruldu ve bu cumhuriyet 30 Haziran 1939’da Türkiye’ye katılma kararı aldı. Böylece Lozan’da çözüme kavuşturulamayan Hatay sorunu Türkiye lehine çözülmüş oldu. Kapitülasyonların tamamı kaldırılmıştır. (4) Savaş tazminatı olarak Yunanistan, Türkiye’ye Karaağaç’ı verdi. (5) Osmanlı İmparatorluğu’nun dış borçları imparatorluktan ayrılmış olan devletlere paylaştırılmış, Türkiye’ye düşen borçların ödenmesi 1954 yılına kadar sürmüştür. (6) Boğazlar meselesi geçici olarak çözüme bağlanmıştır. Bu geçici çözüm Türkiye’nin boğazlar üzerindeki haklarını kısıtlayan hükümler getiriyordu. Türkiye bu konuyu yeni bir rejime bağlama isteğini taraflara duyurmuş ve İngiltere’nin de desteklediği bir teklifle Boğazlar meselesi 1936 yılında İsviçre’nin Montrö kentinde yeni bir görüşmeye konu edilmiştir. Sonuçta imzalanan Montrö Boğazlar Antlaşmasıyla boğazlar meselesi kesin çözüme bağlanmış ve Türkiye’nin kısıtlanmış hakları iade edilmiştir. (5) Osmanlı İmparatorluğu, 1878 yılında Rusya ile yaptığı Ayastefanos Antlaşmasının koşullarını hafifletmeyi öngören Berlin Konferansında İngiltere’nin desteğini alabilmek için yaptığı bir gizli antlaşma ile Kıbrıs’ın yönetimini geçici olarak İngiltere’ye bırakmıştı. İngiltere I. Dünya Savaşı’nın başlamasını izleyerek 5 Kasım 1914’de Kıbrıs’ı topraklarına kattığını ilan etti. Osmanlı İmparatorluğu bu kararı tanımadığını açıklasa da fiili durum İngiltere’nin Kıbrıs’ta egemenliğini kurması yönünde gerçekleşti. Lozan Antlaşması’nda bu fiili durum resmiyet kazanmış oldu.    

Özet

Osmanlı Ordusu, topraklarına göz diken İtilaf Devletleri birleşik donanması ve kara ordusuna karşı 1915 yılında Çanakkale'de büyük bir zafer kazanmıştır. Kurmay Albay Mustafa Kemal, Çanakkale savaşının kara harekâtında Anafartalar grup komutanı olarak ve birinci ve ikinci Anafartalar Savaşını kazanmıştır. 

Kut Savaşı önce kazanılmış, bir yıl sonra kaybedilmiştir.

Sykes – Picot Antlaşması, Sevr Antlaşması’nın bir provasıdır. İmparatorluk topraklarının İngiltere ve Fransa arasında paylaşılmasını öngören bu antlaşmadan Osmanlı’nın haberi yoktur.

Mondros Silah Bırakışması Antlaşması, Osmanlı ordusunu tasfiye eden ve silahlarına, gemilerine el koyan bir antlaşmadır. Anadolu hareketi silahsız kaldığı için Kurtuluş Savaşına destek verenlerin İstanbul’dan Anadolu’ya silah kaçırmaya çabalamalarının nedeni bu antlaşmadır. 

Sevr Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu’nun İtilaf Devletleri arasında paylaşılmasını ortaya koyan bir antlaşmadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun kabulüyle imzalanmıştır. Parlamento onayları tamamlanmamış olduğu için geçerliliği tartışmalı bir antlaşmadır. Resmi geçerliliği tartışmalı olsa da fiilen uygulanmış ve Osmanlı İmparatorluğu’nun birçok bölgesi, başkent İstanbul dâhil, işgal edilmiştir.

Mudanya Ateşkes Antlaşması Türk askeriyle işgalci askerler arasındaki savaşı durduran antlaşmadır.

Lozan Antlaşması, tasfiye halindeki Osmanlı İmparatorluğu’ndan yeni ve bağımsız bir Türkiye Cumhuriyeti çıkmasını sağlayan antlaşmadır.

Not:

Lozan Antlaşması’nın 100 yıllık bir antlaşma olup olmadığını, 2023’de sona erip ermeyeceğini, madenlerimizi işletmemize engel olan gizli maddeler içerip içermediğine ilişkin iddiaları merak edenler şu yazıma bakmalıdırlar:

http://www.mahfiegilmez.com/2016/07/lozan-antlasmas-2023de-bitecek-biz-de.html