Son Dönemde Sık Kullanılan Ekonomik Deyimler

Yumuşak iniş (soft landing), sert iniş (hard landing), ekonominin soğutulması ya da ekonomide frene basılması 

Bir ekonominin kaynaklarını ideal düzeyde kullandığı bir dengede gerçekleştirdiği büyüme oranına o ekonominin potansiyel büyüme oranı adı verilir. Genellikle bir ülke potansiyel büyüme oranı dolayında bir büyüme sürekliliği yakalarsa sağlıklı bir ekonomik denge içinde büyüyebileceği kabul edilir. Bu tanımdan giderek bir hesaplama yapmak çok kolay olmadığı için uzun yılların büyüme ortalaması bir çeşit potansiyel büyüme oranı olarak kabul edilir. Bu oran Türkiye için yaklaşık olarak yüzde 5 dolayında bir orandır. Türkiye bu oran dolayında bir büyüme serisi yakaladığında ekonomik dengesini bozmadan büyümeyi sürdürebilir.

Türkiye 2010 yılında yüzde 9, 2011 yılında yüzde 8,5 oranında büyüdü. Yani Türkiye son iki yılda potansiyel büyüme oranının çok üstünde bir oranda büyümeye ulaştı. Potansiyel büyümenin bu kadar zorlanması cari açığın yüzde 10’lara gelip dayanmasına yol açtı. Bunu sürdürebilmek imkân dışı görünüyor. Çünkü bu kadar büyük bir cari açığın finansmanı, hele böyle bir kriz ortamında giderek imkânsız hale geliyor. Bu durumda ekonominin yeniden potansiyel büyüme hızına geri döndürülmesi ve cari denge gibi öteki dengelerdeki bozulmaların onarılması gerekiyor.

Bir ekonominin potansiyel büyüme hızının üzerindeki bir büyüme hızından tekrar potansiyel büyüme hızı dolayına dönüşüne yumuşak iniş deniyor. Eğer büyüme hızının düşüşü potansiyel büyüme hızının çok altında bir düzeye giderse buna da sert iniş adı veriliyor.

Potansiyel büyüme oranı yüzde 5 olan bir ekonomi düşünelim. Bu ekonomide büyüme oranı yüzde 10 olarak gerçekleşmiş olsun. Bu büyüme oranına çıkılırken cari açık da yüzde 10 düzeyine çıkmış ve finansman zorlukları doğmuş bulunsun. Bu ekonominin, cari açık ve finansman zorlukları nedeniyle çöküntüyle karşılaşmaması için büyüme hızının potansiyel büyüme oranı olan yüzde 5’ler düzeyine indirilmesine yumuşak iniş denebilir. Eğer bu iniş sırasında ölçü tutturulamaz da büyüme örneğin yüzde 2’ler düzeyine inerse buna sert iniş denebilir. Aynı ekonomide gerçekleşmiş büyüme hızı örneğin yüzde 7,5 ise ve yüzde 5’lere inilmesi hedefleniyorsa buna da ekonominin soğutulması ya da frene basılması denebilir.  

Mali uçurum (fiscal cliff)

Mali uçurum deyimiyle kastedilen şey, ABD’de 2012 sonunda ve 2013 başında otomatik olarak yürürlüğe girecek bir dizi mali kuralın yaratacağı tahmin edilen olumsuz ekonomik etkilerdir. Bu kural değişikliklerini iki başlıkta toplayabiliriz: (1) Vergiler: Bush döneminde yürürlüğe konulan vergi indirimleri eğer Kongre tarafından bir yenileme yapılmazsa 2012 yılı sonunda ortadan kalkacak ve sistem eski vergi yüklerine geri dönecek. (2) Harcamalar: Geçtiğimiz yıl kabul edilen partiler üstü yasa ile de 2013 yılbaşında 1,2 trilyon dolarlık bütçe kesintisi yapılacak.

Vergi indirimlerinin kalkması ve bütçe harcamalarının kesilmesi sonucu ekonomide canlılığın kaybolmasından ve sistemin yeniden resesyona girmesinden endişe ediliyor. ABD Bütçe İdaresi (OMB) bu düzenlemelerin bu şekilde yürürlüğe girmesinin ekonomik büyümeyi yüzde 0,5’e düşüreceği görüşünde.

Kongre’nin bu konuyu çözüp çözmeyeceği konusunda görüş farklılıkları var. Geçen yıl benzer bir sıkıntı borçlanma tavanı konusunda yaşanmış ve Hazine’nin borçlanma tavanına ulaştığı yani artık yeni borçlanma yapamayacak aşamaya geldiği sırada Kongre sorunu çözmüştü. Bu kez de benzer bir gelişme yaşanacağını ileri sürenler çoğunlukta bulunuyor. Buna karşılık bu sorununun çözümlenememesi ABD ekonomisi için yeni resesyonun başlangıcı olabilir.   

Niceliksel gevşeme (quantitative easing)

Ekonominin yaygın uygulama alanı bulmuş para politikası araçlarıyla canlandırılmasının mümkün olmadığı hallerde uygulanan bir para politikası aracıdır. Bu politika çerçevesinde merkez bankaları, bankaların ve diğer kurumların ellerinde bulunan finansal varlıkları (tahvil, bono, varlığa dayalı menkul kıymet vb) satın alarak karşılığında bu bankalara ve kurumlara para verirler. Böylece ekonomiye karşılığı ve limiti teorik olarak belirli bir miktar yeni para enjekte edilmiş olur. Bunun para basmaktan tek farkı limitinin ve tahvil, bono gibi bir karşılığının olmasıdır. Para basmanın bir limiti olmadığı gibi karşılığında verilen bir menkul kıymet de bulunmamaktadır. Dolayısıyla niceliksel gevşemenin para basmaya göre daha az enflasyonist etki yaratması beklenir. Uygulamada da öyle oluyor.      

Sukuk
Hazine geçen hafta 1,5 milyar dolarlık sukuk (kira sertifikası) ihraç etti. İhraca katılan 250 yatırımcıdan 8 milyar dolar dolayında talep geldiği açıklandı. Satılan kira sertifikalarının % 58’i Ortadoğulu, % 13’ü Avrupalı, % 12’si Asyalı, % 9’u Türk, % 8’i ABD’li yatırımcılara satıldı. 5,5 yıl vadeli olarak ihraç edilen kira sertifikalarının yatırımcıya yıllık kira getirisinin MS + 1,85 bp yani yaklaşık yüzde 2,8 dolayında olacağı ifade edilmiş bulunuyor.

Sukuk, Arapça’da sakk’ın çoğuludur. Sakk, finansal sertifikaları ifade eder görünse de yaygın kullanımda tahvil ya da bononun İslamdaki karşılığıdır. Yaygın kullanımda sukuk yanlışlıkla sakk’ın yerini almış ve tekil ya da çoğul ayrımına bakılmaksızın bu enstrümanın genel adı haline gelmiştir.

Faizli tahvil ödünç paraya karşı verilen bir çeşit ödeme sözünün kağıda dökülmüş halidir. Vadesi geldiğinde alınan ödünç para tutarıyla birlikte kullanım bedeli olarak bir faiz ödenir. Ya da faiz belirli bölümlere bölünüp ayda bir, üç ayda bir ya da altı ayda bir ödenir. Vade sonunda borcu alıp tahvili ihraç eden, borcu faiziyle birlikte ödeyip tahvilini geri alır ve işlem tamamlanmış olur.

Sukuk bir anlamda faizsiz tahvildir. İslam hukuku (şer’i hukuk) faizi günah olarak kabul ettiği için faiz taşımayan tahviller batıdaki faizli tahvillerin yerini almıştır. İlke olarak bir grup varlık ya da başka tür yatırım bir araya toplanıp bunların geliri karşılığında sukuk ihraç edilir ve elde edilen gelirden sukuk sahiplerine pay verilir. Paylar baştan belli edilir ve açıklanır böylece sukukun getiri açısından faizli tahvilden pek bir farkı kalmaz. Sukuk, uygulamada tahvile benzediği kadar seküritizasyon denilen varlıkları parasallaştırma operasyonuna da benzemektedir. Bu yolla gelecekteki nakit akımı önceden tahsil edilmiş olmaktadır.

Sukuk, diğer senetlerden farklı olarak varlığa dayanmak zorundadır. İhraç edilen bütün sertifikaların temelinde gerçek bir ticari ilişki ve gözle görülebilir maddi bir gerçeklik istenmektedir.

Sukuk, dayandığı mal ya da işleme göre isim alır. Eğer sukuk bir borcun devir alınmasına dayalıysa sukuk murabaha, bir varlığa dayalıysa sukuk al icara, bir projeye dayalıysa sukuk al istisna ya da bir yatırıma dayalıysa sukuk al istihmar adını alır. Bunların içinde en yaygın uygulama alanı bulmuş olanı varlığa dayalı olan sukuk al icara ya da sukuk-u icara adı verilen kira sertifikasıdır. Hazine’nin geçen hafta ihraç ettiği de sukuk-u icara yani varlığa dayalı sukuk sertifikası ya da Türkçe karşılığıyla kira sertifikasıdır. 

Sukuk’u faizli tahvillerden ayıran üç unsur vardır: (1) Sukuk, bir varlığın ya da kâr veya gelir getiren ticari veya sınai bir teşebbüsün sahipliğine dayanmalıdır. (2) Sukuk sahiplerine yapğılacak ödemeler bu varlık ya da teşebbüslerin maliyetlerden sonraki kârlarından pay olarak ödenmelidir. (3) Sukuk sahiplerine vade dolduğunda ödenecek tutar varlık ya da teşebbüslerin o tarihteki piyasa değerini ifade etmelidir.    

Hızla büyüyen küresel sukuk piyasasının yılsonunda 44 milyar dolar büyüklüğe ulaşacağı tahmin ediliyor. 

Orta gelir tuzağı

Dünya Bankası, 2010 yılı verilerine göre kişi başına yıllık ortalama geliri 1.006 doların altındaki ülkeleri düşük gelirli, 1.006 dolar ile 12.275 dolar arasındaki ülkeleri orta gelirli ve 12.276 doların üzerinde olan ülkeleri yüksek gelirli ülkeler olarak sınıflandırıyor. Dünya Bankası, orta gelirli ülkeleri de ikiye ayırıyor ve 3.975 doların altında yıllık ortalama kişi başına geliri olan ülkeleri düşük orta gelirli bunun üzerindekileri de üst orta gelirli ülkeler kategorisine sokuyor. Bu sınıflandırmaya göre Türkiye 10.444 dolarlık kişi başına geliriyle üst orta gelirli ekonomiler arasında yer alıyor.

Bir ülkede kişi başına gelirin 10 bin dolarlar düzeyine gelip de o düzeyde tıkanıp kalmasına, yani ülkenin bir üst gelir gruba çıkamamasına orta gelir tuzağı deniyor. Orta gelir tuzağına düşen ekonomilerin tipik özellikleri arasında düşük yatırım düzeyi, imalat sanayiinde yavaşlama, sanayi üretimi farklılaşmasında sınırlı kalma, emek piyasasının koşullarının uygunsuzluğu gibi nedenler yer alıyor. Bu çerçevede bir ekonominin doğal kaynakları sınırlıysa, nüfusu büyük ve hızlı çoğalıyorsa, sanayide yeni buluşlara açık bir yapısı yoksa orta gelir tuzağına düşmesi kaçınılmaz bir sonuç olarak karşımıza çıkıyor.  

Türkiye son beş yıldır 10 bin dolar düzeyindeki lişi başına yıllık ortalama gelirini 12.276 dolarlık sınırın üzerine taşıyamadığı için orta gelir tuzağına düşmeye aday ekonomiler arasında gösteriliyor. Kore’nin orta gelir tuzağına yakalanmamasının altında yatan en önemli neden olarak bilim ve teknolojiyi esas alan yaratıcılığı teşvik eden yeni bir eğitim sistemini oturtmuş olması gösterilmektedir.  

Bir de fakirlik tuzağı kavramı var. Eğer bir ülke yüksek nüfusuna karşılık sınırlı doğal kaynaklara sahipse bu durumda kişi başına gelirini artıramıyor ve orta gelir düzeyine çıkaramıyorsa buna da fakirlik tuzağı deniyor.

CDS

CDS credit default swap, borçlu durumda bulunan kurumun ya da devletin borcunu ödeyememe olasılığına karşı alacaklının hakkını garanti altına alan bir çeşit sigorta uygulamasıdır. Diyelim ki X ülkesi Hazinesinin 1 yıl vadeli yüzde 5 dolar faizli 100 dolar tutarlı tahvilini satın aldınız. Normal olarak yılsonunda bu tahvili verip karşılığında 105 dolar tahsil etmeniz gerekiyor. Diyelim ki X ülkesinin bu tahvilin karşılığını ödemesinin riskli olduğu kanısındanız ve bu ödemeyi garantiye almak istiyorsunuz o zaman o tahvili CDS işlemi yapan kurumlardan birine götürüp 2 dolar o kuruma ek ödeme yaparak onun da garantisini alıyorsunuz. Bu ek ödemeye CDS primi deniyor. Bu durumda faiz getiriniz 3 dolara düşüyor ama ülkenin tahvil bedelini ödeyememesine karşılık siz başka bir kurumdan bu bedeli tahsil edebilme garantisi almış oluyorsunuz. Bu kurum size tahvilin faiziyle birlikte bedelini ödüyor ve sizin yerinize borçlu ülkeye o muhatap oluyor. 

CDS primi ne kadar yüksekse ülkenin riski de o kadar yüksek demektir. Ya da daha doğru bir ifadeyle belirtmek gerekirse bir ülke ne kadar riskli görünüyorsa CDS riski de o kadar yüksek oluyor