Ekonomi 101: Bütçe

Bütçe; belirli bir dönem için elde edilecek gelirlerle yapılması planlanan giderleri gösteren bir tahmin cetvelidir. Kamu bütçesinin ötekilerden farkı vergidir. Karşılıksız bir gelir olan vergiyi yalnızca kamu kesimi tahsil edebilir. Kamu kesimi bütçesinin özel bütçelerden bir başka farkı yasa olmasıdır. Bütçe yasası ilgili yıl için hükümete vergileri toplamak ve öngörülen giderleri yapmak için yetki veren bir yasadır. O halde kamu bütçesinin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: (1) Yıllıktır, (2) Yasadır (bir yıllık geçici bir yasa), (3) Gelir ve gider tahminlerini içerir, (4) Hükümete gelir toplama ve gider yapma konusunda yetki verir.

Bütçe gelirleri başlıca iki kalemden oluşur: Vergi Gelirleri (Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi, KDV, Motorlu Taşıtlar Vergisi, Veraset ve İntikal Vergisi, Harçlar, Resimler ve diğer vergiler) ve Diğer Gelirler (Kamu Mallarının İşletilme Gelirleri, Özelleştirme Gelirleri, Para Cezaları, Trafik Cezaları, Bedelli Askerlik Gelirleri ve benzeri gelirler.)

Bütçe giderleri de başlıca iki kalemden oluşur: Faiz Dışı Giderler (Kamu Personel Giderleri, Kamu Yatırım Giderleri, Kamu Binalarının Bakımı, Onarımı, Kamu Araçlarının benzin Gideri gibi kalemlerden oluşan Diğer Cari giderler ve Emekli Aylıkları, Öğrenci Kredileri gibi kalemlerden oluşan Transfer Giderleri) ve Faiz Giderleri.

Bu durumda kamu kesimi için şöyle bir bütçe denklemi yazabiliriz:

Bütçe Dengesi = Bütçe Gelirleri (Vergi Gelirleri + Diğer Gelirler) – Bütçe Giderleri (Faiz Dışı Giderler + Faiz Giderleri)

Bütçe dengesi denilince üç durumdan birisi karşımıza çıkar:

Eğer bütçe gelirleri = bütçe giderleri ise bütçe denktir.

Eğer bütçe gelirleri > bütçe giderleri ise bütçe fazlası vardır.

Eğer bütçe gelirleri < bütçe giderleri ise bütçe açığı söz konusudur.

Borçlanmalar bütçeye gelir veya gider yazılmaz, ayrı bir borç hesabında izlenir. Buna karşılık borçlar için ödenen faiz giderleri, bütçenin gelirlerinden ödendiği için bütçeye gider yazılır.

Faizler hariç tutularak bakılan dengeye de faiz dışı bütçe dengesi ya da birincil bütçe dengesi (primary balanca) deniyor. Bunu da şöyle formüle edebiliriz: 

Faiz dışı denge = Bütçe gelirleri – faiz dışı giderler 

Faiz dışı dengede üç durumdan birisi karşımıza çıkar:

Eğer bütçe gelirleri = faiz dışı giderler ise faiz dışı denklik söz konusudur.

Eğer bütçe gelirleri > faiz dışı giderler ise faiz dışı fazla vardır.

Eğer bütçe gelirleri < faiz dışı giderler ise faiz dışı denge açık veriyor demektir.

Faiz dışı bütçe dengesinin fazla vermesi demek bütçe gelirlerinin, bütçenin faiz dışındaki giderlerini karşıladıktan sonra faiz ödemelerine ayrılacak imkân sağladığı anlamına gelir. Faiz dışı bütçe açık veriyorsa bütçe gelirleri faiz ödemelerine katkıda bulunmak bir yana faiz dışı giderleri bile karşılayamıyor demektir. 

Türkiye’de Durum 2022

Aşağıdaki tablo Türkiye’de kamu bütçesinin son üç yıldaki durumunu gösteriyor (kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı Bütçe Raporları.)

Notlar: (1) Kur Korumalı Mevduat için Hazinece ödenen farkları da (92,5 milyar TL) faiz olarak kabul edersek o zaman faiz dışı giderlerden 92,5 milyar TL’yi düşüp faiz giderlerine eklememiz gerekir. Bu durumda faiz giderleri 403,4 milyar TL’ye, faiz dışı denge de 264,4 milyar TL’ye yükselir. (2) BOTAŞ’ın Rusya’ya ödemesi gereken 20 milyar dolar tutarındaki doğalgaz alım borcunun ertelenmesi bütçe giderlerinin ve dolayısıyla bütçe açığının olduğundan çok daha düşük görünmesini sağlarken söz konusu miktar 2023 bütçesine yük olarak devredilmiş olmaktadır. 

Yorumlar

  1. Birbirinden değerli yazı serilerinize yenisini eklemiş ve çok güzel anlatmışsınız. Teşekkürler, elinize sağlık.

    YanıtlaSil
  2. Üstadım “Kur Korumalı Mevduat için Hazinece ödenen farkları da (92,5 milyar TL) faiz olarak kabul edersek o zaman faiz dışı giderlerden 92,5 milyar TL’yi düşüp faiz giderlerine eklememiz gerekir. Bu durumda faiz giderleri 403,4 milyar TL’ye yükselirken faiz dışı denge 79,4 milyar TL’ye düşer.“ demişsiniz ama faiz dışı gider azalacağı için faiz dışı denge 264,4 TL olmaz mı?

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Çok doğru, yanlış yazmışım, düzelttim, teşekkür ederim.

      Sil
  3. 2023 yılında bütçe giderleri eyt, memur ve emekli maaş ödemeleri vs katlanarak artarken, bütçe gelirleri aynı oranda artmayacak sanırım. Ekonomik durgunluk şirket karlarini dolayısıyla kurumlar vergisi ve tuketimden alınan vergileri olumsuz etkileyecektir.

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Evet, benim de tahminlerim aynı yönde. Büyüme düşecek, enflasyon da düşecek ve ne ithalat ne de kurum karları 2022 düzeyinde olmayacak. Bu durumda gelirler o kadar artmayacak.

      Sil
  4. Sözde faize karşı akp iktidarınin faizide en dip seviyede uygulamasına rağmen faizciye ödediği paranın iki yılda yüzde 250 artarak 310 milyar TL ye ulasmasini ve tarıma yapılan destekten 10 kat daha fazla olmasını nasıl değerlendiriyorsunuz Hocam

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Faizi bu kadar baskılamış, negatif reel faiz ödemiş olmalarına ve KKM ödemelerini faiz hesabına dahil etmemelerine karşın durum bu.

      Sil
    2. Buna sebep olan bir mesele de, TL ile Döviz piyasasının geçişkenliğini kesmeleri.

      Bu durumdaki TL ile her türlü faiz seviyesinde TL para döngüsünü (bir süre) hükümet yapabilir.

      İki gün önce internet finans fenomeni e507 ye de, bu sebeple çıkıştım.

      Mahfi bey, bir twit mesajında, hükümetlerin kolay kontrol edemeyeceği mal piyasası fiyatları(enflasyon) ile para piyasası fiyatları (faiz) arasındaki ayrıma vurgu yaparak, bankaların (zorla) aldığı ucuz faizli tahvilleri gösterip, ekonomi yönetimine eleştirisini yapmış.

      İnternet finans fenomeni ise, kendince finans ön girizgahı olan paranın yaratımı ve kredinin bir bankadan diğerine geçtiğinde mevduata olan maliyetinden dem vurup, diğer tüm şartları ihmal edip, üstüne üstlük şımarık bir üslup kullanmış.

      MB Başkanını belirleyen, devlet tahvilinden gelen paranın harcanacağı yere (ve kişiye) karar veren, Bankacılık ile ilgili tüm kararları belirleyen; dışardan piyasa dışı döviz alımına (ve maliyetine) karar veren merci aynı olunca, para piyasa fiyatlarında bir sürelik böyle fiyatlanmalar olur.

      (Bunu fenomene de sordum cevap veremedi, ben de git kumda oyna diye mesaj attım. Sonra da adı sanı belirsiz biriyle iletişime gerek görmeyip mesajımı sildim. )

      Sizin yazdığınız gibi, bütçe tarzı dönemsel kıyaslamalara bakınca maliyetleri görmeye başlanır.

      Parasal sistemdeki para akışı (ve maliyeti) (bir süre için) politik sistem ile ilintilidir. Bunu malesef bu şekli ile yaşıyoruz. Geçen sene de (bana göre seçim ön hazırlığı için) döviz piyasasında çok hızlı bir fiyat hareketi yaşanmıştı.

      Bu tarz işlerin maliyeti hiç bir zaman gizlenmez, bir şekilde ortaya çıkar. Eğer rezerv parası olan bir hükümet ise, maliyetin bir kısmını parasal etki alanındaki ülkelere pay edebilir.



      Mustafa U.

      Sil
  5. Hocam 92.5 milyar TL faiz giderlerine eklendiğinde faiz dışı dengenin yükselmesi gerekmez miydi?

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Evet, yanlış yazmışım, düzelttim, sevgiler.

      Sil
  6. Çalıştığım çok esnafta gördüğüm ortak bir sorun vardı.
    Hemen hemen hiç birinin bütçesi yoktu.
    Nerdeyse tamamı şirket kasası ile kendi özel kasasını aynı tutardı.
    Batak olanları, battıklarını kendileri bilmezdi, ya aylar sonra ödemelerini yapamadıklarında anlarlar,
    ya da firmayı likide geçirmek için şahsi varlıklarını satınca battıklarını anlarlardı.
    Süpriz harcama ve süpriz gelirleri bir tek patron bilirdi.

    Nedense aklıma geldi :)

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Çok yaygın bir durum ama çok da şaşırmamak lazım çünkü 2022 yılında devletin de bütçesi yoktu. Yıl ortasında bütçesini bitirip bir o kadarlık daha bütçe yapan bir devlet varsa esanafın da o durumda olmasına çok şaşırmamak lazım.

      Sil
    2. Sanırım Sn Adsız 00:13 bu yorumunda,

      Esnaf mı devletten çıkar, devlet mi esnaftan çıkar ? sorunsalını devlet esnaftan çıkar olarak yorumlamış.

      Sil
  7. Sayin hocam, emekleriniz icin cok tesekkürler, Türkiyede Kurumlar vergisinin toplanan vergiler icindeki payi nedir ? Bilgilendirirseniz sevinirim, cok tesekkürler.

    YanıtlaSil
  8. Hocam Merhaba,
    Vergilerler ilgili bir sorum olacak. Maaşlardan kesilen gelir vergisi uygulamasını vatandaş olarak aklım ve vicdanım kabul etmiyor. Kazandığımız para ile nerdeyse aldığımız nefese bile zaten vergi ödüyoruz. Bunlar yetmez miş gibi daha para cebimiz girmeden üzerinden vergi alınması doğru bir uygulama mıdır? Siz bunu doğru buluyor musunuz? Bunun bilimsel ir karşılığı var mıdır?

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Pek çok ülkede aynı uygulama var. Bazıları brüt maaşı ödüyor sonra siz vergiyi yatırıyorsunuz. O daha zor olabilir yatıracaklar açısından. O parayı harcarsa sonra yerine koyamayabilir.

      Sil
    2. Brütten sonra vergi vermek bana daha kolay geliyor hocam.
      Vergi kısmının oranı belli, kenara ayırabiliyorsunuz, üzerine faiz de alıyorsunuz.
      Hastalık, acil bir ihtiyaç olduğunda vergiden düşüyorsunuz, öbür türlü vergi iadesini beklemeniz lazım.
      Çok zorlanırsam, vergiyi kredi kartı veya başka kredi ile de ödeyebiliyorum.

      Sil
  9. Enflasyon harici tüm makro ekonomik veriler çok iyi ise ülke nasıl derin bir ekonomik krizde olur?

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Enflasyon hariç tüm makro veriler iyi değil. İşsizlik yüksek, var açık yüksek, bütçe birçok dolambaçlı yolla iyi gösterilmese açığı yüksek, rezervler eksi, risk primi dünyada en riskli ülkeler düzeyinde.

      Sil
  10. Teşekkür ederim hocam. İlk okul düzeyinde bir anlatim ile bu ciddi konuyu anlatmışsınız. Basit ve yalın olması oka güçlüğü çeken halka olayin ne olduğunu göstermişsiniz. Emeklerine sağlık ustadim.

    YanıtlaSil
  11. "Borçlanmalar bütçeye gelir veya gider yazılmaz, ayrı bir borç hesabında izlenir. Buna karşılık borçlar için ödenen faiz giderleri, bütçenin gelirlerinden ödendiği için bütçeye gider yazılır." bu durumda BOTAŞ ın borcu neden bütçeyi etkilesin?

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Hazinenin borçlanmaları bütçeye gelir gider yazılmaz.
      Burada Rusya'ya borçlu olan Botaş. Parası yetmediği için Hazine Botaş'a para veriyor o da Rusya'ya olan doğalgaz borcunu ödüyor.

      Sil
  12. Merhabalar Mahfi hocam,
    Yazının ikinci paragrafında yer alan diğer gelirleri saydığınız parantez içerisinde "Bedelsiz Askerlik Gelirleri" yazdığınız yer bedelli askerlik gelirleri olacaktı sanırım,
    Yazılarınız için teşekkür ederiz.

    YanıtlaSil
  13. Sade ve bilgilendirici yazınız için teşekkür ederim Hocam.
    Verdiğiniz tablo bir şirketin "gelir tablosu" ile benzerdir diyebilir miyiz? Yani devletin gelir tablosu denebilir mi?
    Teşekkürler

    YanıtlaSil
    Yanıtlar
    1. Bütçe, bilançoya daha çok benzer aslında ama yine de sadece benzer. Çünkü bütçede farklı olarak kâr / zarar kalemi olmaz, ayrıca bütçenin en önemli geliri olan vergi, karşılıksızdır ve sadece kamu kesimince toplanır.

      Sil
  14. Merhabalar Hocam,

    "Bütçe giderleri de başlıca iki kalemden oluşur:" ifadesinden sonra sadece bir kalemi (Faiz Disi Giderler) saymissiniz. Bilen digerini biliyor, yazinin kalaninda da sayilmis faiz giderleri ama yazinin bütünlügü acisindan oraya eklenmesi de iyi olur diye dusundum.

    Saygilar

    YanıtlaSil
  15. Keşke vizelerden önce okusaydım dediğim bir yazı olmuş...

    YanıtlaSil

Yorum Gönder

Bu blogdaki popüler yayınlar

Lozan Antlaşması 2023'de Bitecek, Biz de Madenlerimizi Çıkarabileceğiz!

Konut Fiyatları Niçin Eskisi Kadar Artmıyor?

Paradan Para Kaybetme Dönemi