Ekonomi 101: Enflasyon
Genel Olarak
Enflasyon; çeşitli mal ve hizmetlerin fiyatlarının, aile bütçelerinde yer alan kullanım ağırlıklarına göre dâhil edildiği bir sepetin aylar itibarıyla değerindeki değişimle ölçülür. Bu sepete endeks denir. Endeksin genel düzeyinin sürekli olarak artmasına enflasyon denir. Bir başka tanıma göre paranın satın alma gücünün belirli bir dönemde düşmesine enflasyon denir.
Enflasyonu ölçmekte kullanılan
başlıca iki sepet (endeks) vardır: (1) Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE) ve (2)
Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE.) Tüketici
fiyatları endeksi (TÜFE); belirli bir dönemde (genellikle ay ve yıl)
tüketicilerin satın aldığı mal ve hizmetlerin, aile bütçesindeki ağırlığına
göre (anketlerle belirlenir) bir sepette toplanmasıyla oluşturuluyor. Her ay bu
sepetteki mal ve hizmetlerin fiyatları derleniyor ve sepetteki ağırlıklarıyla
çarpılıp toplanarak bir endeks sayısı elde ediliyor. Sonra bu sayıdan bir
önceki ayın endeks sayısı çıkarılıp fark yine bir önceki ayın endeks sayısına
bölünerek o aya ait enflasyon bulunuyor. Üretici
fiyatları endeksi (ÜFE); belirli bir dönemde (genellikle ay ve
yıl) ülkede üretilen ve satışa konu olan ürünlerin, üretici aşamasındaki
fiyatlarını karşılaştırarak fiyat değişikliklerini ölçen fiyat
endeksidir. ÜFE’nin TÜFE’den iki önemli farkı vardır: (1) TÜFE, fiyatların
tüketiciye satış aşamasında derlenen, bir başka deyişle mal ve hizmetlerin
nihai satış fiyatlarını temsil eden endekstir. Buna karşılık ÜFE, yalnızca
malların üreticiden toptancıya ya da satıcıya devredildiği (satıldığı)
aşamadaki fiyatları temsil eden endekstir. (2) TÜFE, her türlü vergiyi (KDV
gibi) içerdiği halde ÜFE bu vergileri kapsamaz.
Enflasyonun üç kaynağı vardır:
(1) Talep enflasyonu, (2) Arz enflasyonu (maliyet enflasyonu), (3) Yerleşik
enflasyon (built in inflation).
Talep enflasyonu; bir ekonomide para arzındaki (belirli bir
anda ekonomide mevcut para stokunun düzeyi) artış oranının ekonomik büyümeyi
aşması halidir. Bu durumda, ekonomide üretilen ve ithal edilen mal ve
hizmetlere yönelik talep, ekonominin üretim ve ithalat hacminden (arzdan) hızlı
artar ve fiyatlar yükselir. Parasalcı (monetarist) iktisatçılar bu durumu
genelleştirerek enflasyonun temel nedenini para arzındaki artışa bağlarlar.
Milton Friedman, bu yaklaşımı şöyle formüle eder: ‘Enflasyon her zaman ve her
yerde parasal bir olgudur.’
Talep enflasyonunun günümüzde
rastlanan bir alt türü öne çekilmiş talebin yarattığı fiyat artışlarıdır.
İnsanlar enflasyonun gelecekte daha da artacağını bekliyorlarsa ileride almayı
düşündükleri malları bugünden alarak stoklamaya yönelirler. Bu eğilim mallara
yönelik talebin normalden hızlı artmasına yol açar. Üretim (arz), talepteki bu
hızlı artışa hemen ayak uyduramayacağı için de ister istemez fiyatlar artmaya
başlar.
Maliyet enflasyonu ya da arz enflasyonu; üretim sürecinde
kullanılan faktör ve girdilerin fiyatlarındaki artışlarla oluşan enflasyondur.
Üretim sürecinde kullanılan girdiler ikiye ayrılır: (1) Üretim faktörleri;
emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişimciliktir. Bunların üretim sürecine
katılma karşılığındaki aldıkları paylar sırayla: Ücret, faiz, rant ve kârdır.
Bunların bedellerinde ortaya çıkacak artışlar üretim maliyetlerini artırarak
fiyatlara yansır ve enflasyona neden olur. (2) Üretim sürecinde kullanılan
girdiler; doğal gaz, su gibi malın içeriğini oluşturan hammaddeler, un gibi
nihai ürünün (ekmek) içinde kaybolan ara malları ve makine ve teçhizat (ekmek
fırınının makineleri) gibi malı üretmekte kullanılan sermaye mallarıdır. Bu iki
grupta ortaya çıkan fiyat artışları mal veya hizmetin üretim maliyetinin ve
dolayısıyla da fiyatının artmasına yol açarak enflasyona neden
olabilir.
Maliyet enflasyonunun önemli bir
alt türü ithal edilmiş enflasyondur. İthal
edilmiş enflasyon; üretim sürecinde önemli oranda ithal üretim faktörleri
(özellikle dış borçlanma şeklinde sermaye) veya girdi (petrol, doğal gaz,
makine vb.) kullanan ekonomilerde, ithal faktör ve girdi fiyatlarında ortaya
çıkan artışların önce üretim maliyetlerini sonra da satış fiyatlarını
etkilemesi sonucu ortaya çıkan enflasyon türüdür.
Dolarizasyon oranının (döviz
mevduatı / toplam mevduat oranı) yüksek olduğu ekonomilerde maliyet
enflasyonu, yerli paranın yabancı paralara karşı değer kaybetmesiyle de (kurun
yükselmesi) ortaya çıkabilir. Ülkede yürütülen yanlış siyasal, sosyal ve
ekonomik politikaların sonucu olarak ekonomideki risklerin artışı, insanların
ve şirketlerin kendilerini korumak amacıyla dövize taleplerini artırmalarıyla
kur yükselir, kur yükselişi ithal edilen üretim faktör ve girdilerinin fiyatını
yükseltir ve bu da enflasyonu yukarıya iter.
Yerleşik enflasyon; insanların mevcut enflasyonun gelecekte de bu
şekilde devam edeceğini beklemeleri ve mevcut durumlarını aynen sürdürebilmek
için fiyatlarını, ücretlerini ya da sundukları mal veya hizmetten elde
ettikleri bedelleri bekledikleri enflasyona göre arttırmaya yönelmeleriyle
ortaya çıkar. Ekonomide beklentilerin önem kazandığı son elli yılda özellikle
rasyonel bekleyişlerin öne çıkmasıyla gündeme gelmiş olan bir enflasyon
türüdür. Enflasyonun yükseleceğine ilişkin olumsuz beklentilerin yol açacağı en
bilinen durum ücret – fiyat sarmalı denilen olgudur. Mevcut durumunu
gelecekte de korumak isteyen ücretli kesim, sendikaları aracılığıyla, gelecekte
beklenen enflasyonun farkını şimdiden almaya yöneldiğinde bunu ödeyecek olan
işveren bu farkı fiyatlara yansıtır ve bu da enflasyonu yükseltir.
Genel olarak üç çeşit
enflasyondan söz edilir: (1) Ilımlı (sürünen) enflasyon, (2) Yüksek enflasyon,
(4) Hiper enflasyon.
Ilımlı enflasyon; düşük oranlı enflasyona verilen addır.
Gelişmiş ekonomiler için yıllık yüzde 1 – 3 arasındaki oran ılımlı enflasyon
olarak kabul edilir. Gelişme yolundaki ekonomiler için bu oran yıllık yüzde 4 -
6 arası olarak kabul ediliyor. Bu oranların altındaki enflasyon oranları düşük
oranlı enflasyon olarak adlandırılabilir.
Yüksek oranlı enflasyon; enflasyon oranının genellikle yıllık yüzde
6’nın üzerinde oluşması halini ifade eder.
Hiper enflasyon terimi; enflasyon oranının aylık olarak yüzde
50 ve üzeri olması halini anlatmak için kullanılır.
Yüksek enflasyonu belirten yıllık
yüzde 6 ve üzeriyle hiper enflasyonu belirten yıllık yüzde 500 ve üzeri
orandaki enflasyon arasındaki her orana yüksek enflasyon denmesi konuyu eksik
bırakmak olabilir. O nedenle mesela yıllık yüzde 15 ve üzeri enflasyona çok yüksek oranlı enflasyon denilebilir.
Türkiye’nin Enflasyon Karşısında Durumu
Türkiye 2022 sonu itibarıyla
enflasyonu en yüksek 7’inci ülkedir. Türkiye, enflasyon sorununu son kırk yıldır
çözememeiştir. Çöüzme yaklaştığı dönemler olmuş ama bu girişimler
sürdürülememiştir. Türkiye’nin 2023 yılında içinde bulunduğu enflasyonist ortam
maliyet (başlıca kur kaynaklı) ve talep (başlıca öne çekilmiş talep)
kaynaklıdır. Giderek yerleşik enflasyon niteliği kazanmaktadır.
Cari fazla vermek nihai amaç mı olmalıdır? Cari açık ne zaman sıkıntı olur borçla finanse edildiğinde mi?
YanıtlaSilCari açığın yüzde 2'yi aşması sıkıntı yaratır. Her ekonomi cari fazla veremez.
SilMahfi Bey. Ütopik ekonomi modelinde ekonomiyi siyasiler mi yoksa bürokratlar mı yönetmeli? Saygılar..
SilIkiz acik denilen cari acik arti butce acigi toplami gsyhye %3.5 oranini gecmemelidir.
SilSaygilar
Tost Aci Soyler
Yazınız için teşekkür ederim, elinize sağlık.
YanıtlaSilSağ olun.
SilBu yorum yazar tarafından silindi.
YanıtlaSilBirinci dünya savaşında yok yere kaybedilenler ve savaş sonrası yaptırımlar.
SilHocam cari açık ile ilgili de yazı yazmanızı rica ederim
YanıtlaSilBu seride yazacağım
Silson paragrafta 500 olmuş
YanıtlaSilHocam, yaklaşık bir yıldır ÜFE-TUFE oranları arasinda ciddi bir fark var. Bu fark aracı ve toptancılarin deflasyonist bir politika(!) ile fiyat belirlemeleri ve de perakende aşamasında bilmediğimiz bir vergi indirimi (!) nedeni ile oluyor sanırım (!) . Hocam TÜFE sepetinde yer alan ürünlerin ağırlıklarının tespiti hangi esasa göre yapilmaktadir. Keyfiyetin bir nebze dahi hakim olma riski olduğunda ölçüm de ideal şekilde yapılsa, sanırım yaşanılandan farklı sonuç çıkacaktır, konu enflasyon olduğu icin ceremesi/yükü de toplumsallasacaktir diye düşünüyorum.
YanıtlaSilÜFE sadece imalat sanayisini kapsıyor, TÜFE bütün malları kapsıyor. O nedenle bir fark olması normal. TÜFE sepetinde yer alan malları ağırlıkları hane halklarına uygulanan anketlerle belirleniyor.
SilAnlaşılan bizde hepsi var lakin körükleyen galiba para arzındaki artış. Neden böyle genişlemeyi tercih ettiler, neden bu kadar para basılıyor? En önemli soru bu.
SilAma cari açığın bazen borçla bazen rezerv para olduğu için taleple (mesela abd ve dolar) bazen doğrudan bazen portföy yatırımlarıyla yapıldığını biliyoruz farkeder mi?
YanıtlaSilHükümetin seçime kadar insanların eline tasarruf edebilecekleri yani dolar alabilecekleri para geçmesini engellemeye çalışıyor olduğunu düşünüyorum. Mesela eyt ile emekli olacaklar tazminatları ile dolar alarak kur atağına sebep olabilirler diye eyt yasasını geciktiriliyor olabilirler mi?
YanıtlaSilTalep ve maliyet kaynaklı enflasyon birleşerek yüksek enflasyonu oluşturduğu bir durumda ; Örneğin biz seramik sektöründe faaliyet gösteriyoruz 2021 ve 2022 yillarında doğalgaza sürekli zam gelmesi ile, gelecek ayda da zam gelecek ve maliyet yükselecek beklentisi ile üretici açısından doğalgaz ucuz ken üretelim stoğa koyalım, alıcı açısından da fiyat düşükken alalım stoğa koyalım psikolojisi ile mal stokta fiyat yüksekte denklemi ile ilerledi 2023 e gelindiğinde hindistan, çin, iran ve italya menşeli seramiklerin ithalatı daha ucuz hale geldiği için tüketici ithalata yöneldi sonuçta üretici ve stokçuların elindeki mal ellerinde patladı, önümüzdeki dönem benzer bir çok sektörde de ithal ikame ürününlerin fiyatının uygun olması nedeni ile dış ticaret açığı artmaz mı , artan dış ticaret açığı döviz fiyatlarını yukarı tetiklemez mi , yukarı tetiklenen döviz fiyatları tekrar maliyetleri arttırmaz mı, artan maliyet tekrar yüksek enflasyon la sonuçlanmaz mı....
YanıtlaSilEnflasyon katılığı ne demek hocam?
YanıtlaSilEnflasyonun yerleşmesi ve insanların hep enflasyonda yaşayacaklarını düşünerek hareket etmeleri hali.
SilSayın hocam iyi pazarlar diliyorum. TÜİK’in titizlikle ve güvenilir bir şekilde çalıştığını varsaysak bile enflasyon, yapısı gereği hayat pahalılığını tam anlamıyla ölçmüyor. Bu tür tartışmaların önüne geçebilmek adına daha şeffaf ve güvenilir ölçüm yöntemleri geliştirilemez mi? Yaşadığımız yüzyıl itibarıyla küreselleşen ve dijitalleşen dünyada bu nasıl mümkün olmuyor? Teşekkür ederim.
YanıtlaSilSorun ölçüm yöntemlerinin şeffaflığı veya güvenilirliği değil. Sorun ölçüm yapanların şeffaflığı ve güvenilirliği.
SilHocam bu yazı serinizin sonu yeni bir kitabın habercisi mi? EKONOMİ 101 ...
YanıtlaSilBuna benzer bir kitabım var zaten: Kolay Ekonomi.
SilHocam hep son 1 yıl konuşuluyor ama ben son 5 ve 10 yıllık beni etkileyen fiyatlara bakıyorum nesela 10 yıl önce 12 ile 20 ₺ arası elektrik faturası öderken şimdi 400₺ üzerinde %4000 artış, mesela 4 5₺ ye aldığımız 3kg yoğurt 60₺ seviyesine gelmiş %1200 artış uzun vadede baktığımızda görüntü daha korkunç ve bu artışlar karşısında alım gücünün azalması hayatı daha da zorlaştırır bir hal aldı.Syg.
YanıtlaSilHocam yazılarınız için çok teşekkürler öncelikle. Benim sorum şu : Sizce, İthalatçı tekrar döviz alımı sırasında oluşan vadede oluşabilecek kur artışına göre , kendini garantiye almak için yüksek kur ile maliyetlendirme yapmıyor mu ( TL fiyatlama için) ? İthal edilen ürünlerin , yurtiçinde maliyetlendirilirken bu güvensizlik ayrıca bir enflasyon yaratmıyor mu?
YanıtlaSilKesinlikle yaratıyor. Hükümete ve Merkez Bankasına olan güven yok olunca bu sonuç çıkıyor ortaya.
SilHocam deflasyon bekliyor musunuz Türkiye'de?
YanıtlaSilHayır.
SilDeflasyon kiiiim Turkiye kiim??? Deflasyon bu toplumun genetigine aykiri bir kavram.
SilSaygilar
Tost Aci Soyler
Hocam saygılar, HMB müfettiş yardımcılığına hazırlanıyorum ders çalışırken yazılarınızdan faydalanıyorum. Elinize sağlık.
YanıtlaSilBaşarılar dilerim.
SilGüzel yazınız için teşekkürler.fiyatlarin düşmesi için negatif enflasyon görülmesi gerekir diyebilir miyiz hocam? tabii bunun için de faizin enflasyon düzeyinin üzerine çıkması lazım. bu durumda pek mümkün görünmediği için enflasyon kontrol edilebilir ama fiyatlardaki düzeyler kalıcı desek yanılmış olur muyuz ?
YanıtlaSilFiyatların düşmesi için enflasyonun durması ve başta MB olmak kamu kurumlarının itibar kazanması gerekir. Ki beklentiler olumlu hale dönüşebilsin.
SilAslında sorum şuydu tam ifade edememiş olabilirim ; enflasyon %1 düzeyine bile inse bu fiyatlarda %1 yükseliş anlamı taşımıyor mu haliyle fiyatlarda düşüş beklememiz mantıklı gelmiyor hocam
Silseçimden sonra imfye gidersek ihracatçı zorlanacağı için bir devalüasyon mu olur? yoksa ihracat fiyatları maaşlar mı düşürülür?
YanıtlaSilSon iki yılda ne yapılmışsa tersi yapılır.
SilMahfi bey dalga geçmiyorum.
YanıtlaSilTaksim Meydanı'na gitsem, sizin "Yapısal Reformlar ve Türkiye" kitabınızı yakarken video çekip internette yayınlasam, bu videoyu izleseniz, blogunuzda veya twitter'da ne cevap verirdiniz?
Bu linki verirdim: https://www.mahfiegilmez.com/2012/06/fahrenheit-451.html
SilEnflasyon yokmuş gibi yaşasak, olmaz mı Mahfi bey?
YanıtlaSilOlur tabii. Zaten hükümet de enflasyondan etkilenenler yokmuş gibi yaşıyor.
SilSize bir sorum olacak eğer tek bir reform/devrim yani sil baştan kanun yapma yetkiniz olsa haa bu arada anayasada da bu dediğim 2 konudan biri için yetkiniz olacak ekleyip çıkarabileceksiniz şansınız olsaydı eğitim sistemi mi yoksa ekonomiyimi seçerdiniz? cevaplarsanız sevinirim
YanıtlaSilBöyle saçma bir yetkiyi kabul etmezdim. Türkiye'nin sorunları bir tek alanda reform yaparak çözülecek basitlikte değil. Mucizeler masallarda olur. Bilimde mucizeye yer yoktur.
SilHocam önümüzdeki dönemde ithalatı frenlemek için ek gümrük vergileri bekliyormusunuz ?
YanıtlaSilArtık hiçbir şeye olmaz denilemeyecek bir aşamadayız.
SilHocam güven ve istikrar ortamı tekrar gelmeden enflasyonu kralı gelse düşüremez diye düşünüyorum. Şok faiz artışları bile çare olmayacaktır . Kurumların bağımsızlığı, liyakat, adalet bunlar olmadan zor hocam . Bilmem siz ne dersiniz. Saygılarımla .
YanıtlaSilDoğru düşünüyorsunuz.
SilEkonomi bilimine uzak biri olarak, son 3 yazınızı okuyup şu sonuca vardım: Hocam biz bitmişiz, uzatmalardayız.
YanıtlaSilHer şeyin bir çıkışı vardır. Bazıları ne yazık ki çok zaman alır.
SilToplumun ya da uluslarin iktisat kulturu yasadiklari donemin uretim metodu ya da uretim kulturuyle parelel.
YanıtlaSilUretimin gelismedigi toplumlarda ne sosyal,kulturel,siyasal ve daha cok iktisaden hic bir sey gelismiyor.yani toplum modern cagda yasarken insan beyin,bilinc ve kulturel olarak ilkel insan modeli gecmis donemin bilinciyle yasamaya devam ediyor. Toplumda bu durumu degistirmek pek olasi olmuyor yani bir mucize gerekiyor. Ornegin Turklerin iktisat bilinci bin yildir gelismiyor neden? Cunku yasadiklari cagin uretim metodlarindan yoksunlar, neden yoksun uretim teknolojisi gelismemis, muhendislik, beyin gelismemis. Buna karsilik mubala,abarti, siir,sairlik son safhada gelismis.
İnonu Tek parti doneminde hersey yaptik. Ne yaptik? Yaptik dedimiz butun faprikalari Ruslara yaptirtip isletmesinide onlardan ogrendik.
İsletme deyip gecmeyin o fabrika kurmaktan daha buyuk bir birikim ve deneyim gerektiriyor.
Ulus olarak hak etmedigimiz karsiligini uretmedigimiz bir hayati, yasami yasiyoruz.uretip satip karsiligini elde ettigimiz kazanci degil finans cevrelerinde yuksek faizle aldigimiz borc parayla konforlu yasam alanlari edinmeye calisiyoruz neden bu kadar konfor, o da ayri bir bilinc. Cunku alin teri olmayan kazanc konfora donusur. Avrupanin bir cok ulkesini gorme imkanim oldu, birakin konforu otomobilin ulkesinde kimse luks araca binmez uzatmadan Avrupa'da konforun bireysel olanini degil kamusal alanini gordum cevre, ulasim ve cevre disiplini ...
Merhaba hocam 1,5 - 2 sene önce aldığım oldukça düşük maliyetimin olduğu 2 şirkete ait hisse senedim var. Hisse senetlerimin bir kısmında şu şekilde bir düzenlemeye gitmek istiyorum: 3.000 adet THY hissesi satıp oradan elde edeceğim nakitle altına dayalı devlet tahvili (kira sertifikası) alıp onu VIOP'ta teminat vererek vadeli 30 sözleşme (3.000 adet dayanak varlık) almayı düşünüyorum. Vadesi yaklaştıkça da bir sonraki vadeye uzatarak taşımak istiyorum. Bu durumda 2 senaryo çizersek kötü bir ekonomik kriz olduğunda THY hissesi %50 oranında düşsün döviz ve altında %100 yükselmiş olsun bir birini dengeleyip zarar yada kar oluşturmuyor. Eğer hem hisse hemde altın yükselirse en yüksek kazancı elde etmiş oluyorum. Tek risk hem altının hemde hissenin düşmesi buda çok mümkün gözükmüyor. 1 aylık taşıma maliyetimi aylık maximum %1.5 varsayabiliriz MetaTrader 5 ile algoritma kullanarak alıyorum örneğin 2023.01.12 10:41:16 F_THYAO0123: 132.07 F_THYAO0323: 130.89 hatta mart vadesi daha düşük bile olabiliyor ama bunlar nadiren gerçekleşen olaylar muhtemelen düzelir ama aylık %1,5 den yüksek olacağını sanmıyorum. Burada yaptığım aylık %1,5 maliyetle borçlanıyorum ama kaldıraç kullanmadığım içinde margin out olma ihtimalim yok. Sizin yorumunuz nedir? Riskten korunma amaçlı yapılabilir mi? Çok teşekkür ederim.
YanıtlaSilgeçmiş enflasyonun önemli olma sebebi insanların geçmişe endeksli zamlar yapması mı?
YanıtlaSilTürkiye, enflasyon sorununu son kırk yıldır çözememiştir diye yazmışsınız çözemez çünkü Türkiyedeki enflasyon nedeninin temelinde dolarizasyon var ve dış ticaret fazlası veremediğimiz için kapitalist çok serbest piyasa sisteminde sürekli TL ucuzlayacak bütün herşey dolara endeksli olduğu için enflasyon devam edecekdir.
YanıtlaSilAma dış ticaret fazlası vermek için yapılması gerekenler yapılırsa (arge-patent destekleri) dolarizasyon önlenirse (çok serbest kapitalizm) enflasyonda önlenir.
Merhaba hocam, yazınız için teşekkür ederim. Hocam TÜİK ve diğer kurumlar arasında meydana gelen enflasyon rakamları farklarında çalışanların şeffaflığı, güvenilirliği ve bağımsızlığındaki eksikliklerin yanında sepete konulan ürünler arasındaki farklar da olabilir mi? Bütün kurumlar sepetlerine aynı ürünleri koymakta zorunlu mu? yoksa bu inisiyatife bırakılmış bir durum mu? teşekkürler.
YanıtlaSilParasal enflasyon içinde bir tanım ekleyebilir misiniz?
YanıtlaSilBen emekli dr. Um ekonomi biliminden anlamam .Sizi uzun zamandan beri dinler ve okurum. Enflasyon ile ahlâkın da önemli ölçüde bozulacağı da bilinirken bunun için önlem almadığı ve devam ettirmek yönünde işler yapılması ne anlama geliyor,, bir ceva verirseniz çok sevinirim.. sevgiler
YanıtlaSilHocam merhabalar, tüketici iktisatta beklenen enflasyon durumunda nasıl bir tavır takınır ?
YanıtlaSil