Nobel Ödüllerinin Arka Yüzü

Alfred Bernhard Nobel (1833 – 1896) İsveçli kimyager ve mühendistir. Babası, Rus ordusu için silah üretirdi. Alfred Nobel, daha 17 yaşındayken İsveççe, Rusça. Fransızca, İngilizce ve Almanca biliyordu. Fizik, kimya dışında İngiliz edebiyatına ve şiire ilgisi vardı. Genç yaşında bir yandan kimya eğitimi alırken bir yandan da Paris’te kimyager Pelouze’nin laboratuvarında çalıştı. Bu dönemde nitrogliserini bulan kimyager Sobrero ile tanıştı. Bundan sonra nitrogliserin üzerinde çalışmaya başladı. Bu çalışmaları zaman içinde birkaç kez sonu ölümle sonuçlanan patlamalara yol açtı. Bu patlamalardan birinde küçük kardeşi Emil de ölür. 1866 yılını dinamiti yaptı ve 1867’de patentini aldı.  Dinamitten çok para kazandı. Sentetik bir element de onun adıyla anılmaya başlandı (Nobelyum.) Vasiyetinde servetinin her yıl insanlığa fizik, kimya, fizyoloji ve tıp, edebiyat ve barış alanlarında hizmet sunanlara paylaştırılacak şekilde kullanılmasını yazdırdı. 1900 yılında İsveç Hükümeti, Nobel Vakfını kurdu ve Nobel ödülleri 1901’den itibaren düzenli olarak verilmeye başlandı. Vakıf, varlığını korumak için getiri sağlayacak alanlara yatırımlar yapıyor.

Nobel ödülü savaşlar için malzeme sağlayan bir buluştan elde edilen servetin insanlığa bilimle, edebiyatla, barışla hizmet edenlere verilmesini öngören ironik bir ödül niteliği taşıyor.   

1968 yılında Sveriges Riksbank (İsveç Merkez Bankası) Alfred Nobel Anısına, ödül parasını kendisi vermek üzere, İsveç Merkez Bankası Ekonomi Bilimleri Ödülü vermeyi kararlaştırdı. İlk kez 1969 yılında verilen bu ödül, Nobel ödülleriyle aynı standartlarda ve aynı şekilde belirlenecek bir komite tarafından verildiği için bir süre sonra Nobel Ekonomi Ödülü olarak anılmaya başlandı.

Her daldaki ödül için ayrı bir komite oluşturuluyor. Fizik, kimya ve ekonomi alanındaki ödülleri İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi, fizyoloji ve tıp alanındaki ödülü Kaolinska Enstitüsü tarafından seçilen komiteler belirliyor. Edebiyat alanındaki ödül için Norveç Nobel Komitesi görev yapıyor. Barış alanındaki ödül için Norveç Parlamentosu tarafından İsveç Kraliyet Akademisinden seçilecek bir komite karar veriyor.

Her dal için miktarı 11 milyon İsveç Kronu (yaklaşık 1,2 milyon dolar) olan Nobel ödülleri, önceden kimlere ve hangi eserleri için verileceği belirlendikten sonra her yıl Alfred Nobel’in ölüm tarihi olan 10 Aralık’ta veriliyor. Ödüller Nobel Vakfı’ndan Alfred Nobel’in bıraktığı servetten ödeniyor. Yalnızca Nobel ekonomi ödülü Sveriges Riksbank tarafından ödeniyor.

1974 tarihli Nobel Vakfı Tüzüğüne göre ölmüş kişilere ödül verilmiyor. Bunun tek istisnası ödülü aldığı açıklandıktan sonra, ödülü alamadan yani 10 Aralık’tan önce ölenler. Onlar adına ailelerine ödül veriliyor.

Nobel ödülü kazananlara Nobel Laureate deniyor. Laureate, defne yaprağının Latincesi olan Laurus Nobilis’ten türetilmiş. Yunan mitolojisinde tanrı Apollon başında defne yapraklarından yapılma bir taç taşır. Antik Yunan’da bu taç, atletik ve sanatsal başarıyı ifade ederdi. Laureate de Nobel ödülü alanlar için aynı anlamda kullanılıyor.

Nobel ödülleri arasında matematiğin yer almaması hakkında birçok öykü üretilmiştir. Bir iddiaya göre Nobel, matematiği ayrı bir bilim olarak görmediği için bu dalda ödül koymamıştır. Bir başka iddia sevgilisi Sophie Hess’in kendisini ünlü matematikçi Gösta Mittag-Leffler ile aldatmış olmasıdır. Eğer matematik için ödül koymuş olsaydı bu ödülü muhtemelen Mittag – Leffler alacaktı.

Nobel ödülü alanlar arasında üç Türk var: Aziz Sancar (Türk - Amerikalı) 2015 kimya ödülünü (iki bilim adamıyla birlikte), Orhan Pamuk 2006 Edebiyat ödülünü, Daron Acemoğlu (Ermeni – Türk – Amerikalı) 2024 Ekonomi ödülünü (iki kişiyle birlikte) almıştır.  

Bugüne kadar üç kişi Nobel ödülünü almayı reddetti. İsveçli Şair Erik Axel Karlfeldt, 1918 Nobel Edebiyat Ödülüne layık görüldüyse de İsveç Kraliyet Akademisinin daimi sekreteri olduğu gerekçesiyle ödülü almayı reddetti. Ödül, ölümünden sonra 1931 yılında gıyabında verildi. Rus şair ve yazar Boris Pasternak 1958 yılında Nobel Edebiyat Ödülüne layık görüldü. Önce ödülü kabul ettiğini söylese de sonra almayı reddetti. Bazı yorumcular, Pasternak’ın ödülü reddetmesinin kendi isteğiyle olmadığını, Sovyet Hükümetinin baskısıyla olduğunu öne sürerek bunu red olarak kabul etmiyor. Vietnamlı devrimci, general ve siyasetçi Le Duc Tho, 1973 yılında Henry Kissinger ile birlikte kendisine verilen Nobel Barış Ödülünü reddetti. Fransız filozof, edebiyatçı Jean Paul Sartre hiçbir resmi ödülü kabul etmediğini, yazarın bir kurum haline gelmesini istemediğini ayrıca Nobel ödülünün yalnızca Batılılara veya Doğulu isyancılara verildiğini öne sürerek ödülü reddetti.  

Nobel ekonomi ödülünü ilk alanlar (1969) Ragnar Frisch ve Jan Tinbergen olmuştur. Her ikisi de ekonomik süreçlerin analizi için dinamik modeller geliştirip uyguladıkları için ödüllendirilmiştir. İki iktisatçı, ekonometrinin kurucuları arasında sayılıyor. Tinbergen, 1960 – 66 yılları arasında Türkiye'de Devlet Planlama Teşkilatının kuruluşunda aktif görev aldı. İlk planların input-output analizlerine dayalı olarak yapılmasında öncü rol oynadı. Jan Tinbergen’in kardeşi Nikolaas Tinbergen de 1982 yılında tıp alanında Nobel Ödülü almıştır. Bu yılın Nobel Ekonomi ödülü üç bilim insanına verildi: Joel Mokyr, Philippe Aghion ve Peter Howitt. oel Mokyr, "teknolojik gelişmeler yoluyla sürdürülebilir büyümenin ön koşullarını belirlemiş olması nedeniyle" bu ödüle layık görülürken Philippe Aghion ve Peter Howitt "yaratıcı yıkım yoluyla sürdürülebilir büyüme teorisine" ilişkin çalışmaları dolayısıyla ödülün sahibi oldu. Mokyr, Aghion ve Howitt, yeni teknolojinin sürdürülebilir büyümeyi nasıl etkileyebileceğini ortaya koyan ve yeniliklerin daha fazla ilerleme için nasıl itici güç sağladığını açıklayan çalışmaları nedeniyle ödüle layık görüldüler. 

Nobel Ekonomi Ödülü 1969’dan bugüne kadar 57 kez verildi. 26 ödül bir kişiye verildi. 20 ödül iki kişiye, 11 ödül de üç kişiye paylaştırıldı.  Şimdiye kadar üç kadın Nobel ekonomi ödülüne layık görüldü.

 

Kaynaklar:

Dr. Kezban Karaboğa, Nobel Ekonomi Ödülleri Üzerine Kapsamlı Bir Bakış:

https://drkezbankaraboa.substack.com/p/deep-dive-okuma-nobel-ekonomi-odulleri?r=9ky02&utm_campaign=post&utm_medium=web&triedRedirect=true

https://tr.wikipedia.org/wiki/Nobel_%C3%96d%C3%BCl%C3%BC

https://tr.wikipedia.org/wiki/Nobel_%C3%96d%C3%BCl%C3%BC_sahipleri_listesi

https://tr.wikipedia.org/wiki/Boris_Pasternak

https://en-wikipedia-org.translate.goog/wiki/1964_Nobel_Prize_in_Literature?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=tr&_x_tr_hl=tr&_x_tr_pto=tc

https://tr.wikipedia.org/wiki/Jan_Tinbergen